Cho nhau chân nào?

Có ít nhất 3 cuốn từ điển thống nhất cách hiểu về “Ăn chân sau, cho nhau chân trước”:

- “Từ điển thành ngữ tục ngữ Việt Nam” (nhóm Vũ Dung) giải thích: “Một kinh nghiệm chọn chân giò: chân giò sau nhiều thịt hơn chân giò trước”.

- “Từ điển tiếng Việt” (Ban biên soạn chuyên từ điển: New Era): “Kinh nghiệm mua chân giò lợn, nên chọn mua chân giò sau thì sẽ được nhiều thịt”.

- “Từ điển tục ngữ Việt” (Nguyễn Đức Dương - NXB Tổng hợp TP HCM): “(Để lại) ăn thì nên chọn cặp chân giò sau (vì lắm nạc hơn); đem cho nhau thì nên chọn cặp chân giò trước (vì đều là chân giò nhưng lại ít nạc hơn)”.

Bài “Ăn chân sau, cho nhau chân trước” trên Báo Lao Động cuối tuần (ngày 15-2-2009), PGS-TS Phạm Văn Tình đưa ra 2 cách hiểu:

- “Chân trước của lợn ít thịt và không ngon bằng chân sau. Nhưng chân trước nom có dáng, đẹp hơn. Vậy đem biếu chân trước vừa đẹp lòng người được biếu, giữ lại cái chân sau, xấu mã song thực chất lại có giá trị hơn. Đúng là “nhất cử lưỡng tiện”. Quả là một cách ứng xử từng trải, khôn ngoan (Của tốt phải dành cho mình dùng chứ!)”.

- “… Nếu chỉ tính phần chân giò (từ khớp gối trở xuống) thì chân trước lại mập và có phần bì với thịt mỡ dày hơn. Chân sau chỉ có da bọc xương thôi. Cho hay biếu ai mà dùng chân sau thì rất khó coi (...) Chân trước chính là “chân giò” thứ thiệt”. Và “... cũng còn một lý do nữa, ấy là theo quan niệm dân gian, 2 chân trước luôn luôn được chọn là vật tiêu biểu của con lợn”.

Với lợn, 2 chân trước không chỉ là thành phần làm nên “tứ chi” mà còn là “vũ khí chủ lực” trong việc đào bới, chạy, chống lại đối phương... Khi bắt lợn, người ta lùa vào trỗng hoặc trói chặt 2 chân trước, lợn hết đường chạy. (…) Chân trước còn là vật xem bói lấy “khước” mà các ông thầy hay làm”.

Có vẻ như đây lại là một “ca khó”. Theo chúng tôi thì:

- Kẻ khen ngon, người lại chê dở chứng tỏ về giá trị thực dụng, chân giò trước hay giò sau còn phụ thuộc vào sở thích, thói quen ăn uống, mục đích sử dụng của mỗi người. Cứ đem chuyện nhiều nạc, ít nạc; chân to, chân nhỏ, giò đẹp, giò xấu... ra so đo hơn thiệt, tranh cãi sẽ trở nên bất tận.

- Với con vật hiến tế, phần đầu hoặc thân trước bao giờ cũng quan trọng hơn thân sau (“Nhất thủ, nhì vĩ” là vậy). Riêng con lợn, một trong những lý do người ta chỉ cúng chân giò trước vì dân gian quan niệm chân sau nằm phía dưới chỗ thải phân nên ô uế. PGS-TS Phạm Văn Tình gán cho cái chân giò trước một số “phẩm chất” khá viển vông! Vì con lợn “đào bới”, dũi đất bằng mõm và dùng cặp răng nanh để tự vệ, tấn công kẻ thù chứ không dùng chân trước làm “vũ khí chủ lực”. “Bắt lợn tóm giò, bắt bò tóm mũi”, tóm giò trước hay giò sau còn tùy vào tư thế khi tiếp cận con vật; cặp giò nào bị trói thì con vật cũng “hết đường chạy”. Cuối cùng, không hiểu các ông thầy “xem bói” bằng chân giò lợn là theo sách nào? PGS-TS Phạm Văn Tình nhầm chân giò lợn với chân giò gà chăng? Mà xem bói là đoán sự lành dữ, tốt xấu sao lại là xem để lấy “khước”?

Trở lại câu chuyện, sự quý - tiện trong lễ nghĩa phụ thuộc rất nhiều vào phong tục, tín ngưỡng, quan niệm dân gian. Một khi phẩm vật dâng cúng khiến thánh thần cũng hài lòng, hỏi sao người trần mắt thịt không quý chuộng? Nải chuối rất ngon nhưng có trái “lẹo” (dính nhau), dân gian kiêng không cúng, cũng không dám đem biếu ai vì e rằng khiếm nhã. Thịt mông con lợn thơm ngon, nhiều nạc nhưng nó đâu được lựa chọn thay cho thủ lợn? Thế nên, Nguyễn Biểu trong bài thơ “Cỗ đầu người” mới khen: “Kìa kìa ngon ngọt tày vai lợn”. Và rồi “Mẹ sinh con gái như tôi/ Đầu gà, má lợn mẹ ngồi mẹ nhai”.

- Dân gian không nói “đem cho” mà là “cho nhau” - sự vun đắp tình cảm, đối đãi giữa 2 bên, có đi có lại, gắn bó mật thiết, dài lâu. (Cho, giúp kẻ ăn mày hoặc người xa lạ không ai gọi là “cho nhau”). Dân gian lại có câu “Bánh ú đi, bánh dì lại”, “Có đi có lại mới toại lòng nhau”. Nếu câu tục ngữ đang xét dạy người ta tính toán theo kiểu khôn lỏi “đẹp mắt người được biếu lại giữ được cái ngon cho chính mình”, lần sau người biếu lại mình cũng dùng “tuyệt chiêu” “nhất cử lưỡng tiện” ấy, hỏi có khôn mãi được chăng? Bằng không, nếu câu tục ngữ được hiểu: “(Để lại) ăn thì nên chọn cặp chân giò sau (vì lắm nạc hơn); đem cho nhau thì nên chọn cặp chân giò trước (vì đều là chân giò nhưng lại ít nạc hơn)” như cách giải thích của từ điển, chắc hẳn chẳng ai còn dám “muối mặt” đem cái chân giò trước đi biếu một khi đôi bên đều biết tỏng rằng của ngon lành thực chất đã giữ lại ăn; phần xương xẩu, đẹp đẽ mẽ ngoài mới đem cho mình! Tục ngữ mà lại khuyên cách sống khôn lỏi, đem cái kém ra để đối đãi với nhau hay sao? Vả lại, thực tế có ai được cho, biếu cái chân giò trước mà tự ái vì phải nhận cái của không ai muốn mua, chẳng ai muốn xài đâu?

Như vậy, cho nhau chân giò trước hay chân giò sau vốn xuất phát từ quan niệm quý - tiện, không đơn thuần về giá trị thực dụng. Về sau, quan niệm này trở nên mờ nhạt trong đời sống và chỉ còn dấu vết ở nghi lễ dâng cúng thánh thần.