Đánh nhau chia gạo, chào nhau ăn cơm

- "Từ điển tục ngữ Việt" (Nguyễn Đức Dương): "Đánh nhau chia gạo; chào nhau ăn cơm: Đánh nhau là chuyện hay gặp khi chia gạo (vì gạo là thứ mọi người đều thiếu vào thời ấy); mời nhau là chuyện hay gặp khi ăn cơm (vì đó là thứ nghi thức phổ cập rộng khắp tại Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ ngay cả vào thời nay).

- "Từ điển thành ngữ tục ngữ Việt Nam trong hành chức" (PGS-TS Đỗ Thị Kim Liên chủ biên): "Đánh nhau chia gạo, chào nhau ăn cơm (Đánh nhau chia thóc, mời nhau ăn cơm): Mâu thuẫn giữa những người sống trong làng với nhau là: Lúc chia gạo thì đánh nhau nhưng lúc ăn cơm thì lại chào nhau".

- "Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam" (GS Nguyễn Lân): "Đánh nhau chia gạo, chào nhau ăn cơm. Ý nói: Người ta nhiều khi mâu thuẫn về quyền lợi nhưng sau đó lại tỏ tình thân mật với nhau".

Cứ theo cách hiểu của nhà ngữ học Nguyễn Đức Dương thì hai vế của câu tục ngữ không liên quan gì nhau. Nghĩa là vế đầu (đánh nhau chia gạo), phản ánh điều kiện kinh tế thời xưa (vì mọi người đều thiếu đói, nên mới hay đánh nhau khi chia gạo). Suy ra, ngày nay cơm gạo không thiếu, nên sẽ không có chuyện "đánh nhau chia gạo" nữa; vế thứ hai (chào nhau ăn cơm) phản ánh phong tục tập quán (hay chào mời nhau khi ăn cơm) của vùng Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ.

Với nhóm biên soạn Đỗ Thị Kim Liên, các tác giả lại hiểu theo một hướng khác. Nghĩa là câu tục ngữ phản ánh sự mâu thuẫn về quyền lợi và thái độ ứng xử của người dân trong mối quan hệ làng xã.

Cách giảng của GS Nguyễn Lân không đến nơi, vì vấn đề tại sao "mâu thuẫn về quyền lợi nhưng sau đó lại tỏ tình thân mật với nhau", đã không được làm sáng tỏ. Nói cách khác, soạn giả giải thích mà như không giải thích.

Về nghĩa đen, xưa kia "gạo" là một thứ của cải rất đáng kể ("Mạnh vì gạo, bạo vì tiền"). "Gạo" và "cơm" là hai thứ người ta thường hay chia sẻ, giúp đỡ nhau mỗi khi gặp khó khăn, thiếu đói. Mà "cơm" cũng là "gạo" ("Cơm không ăn, gạo còn đó"). Ở đây, tục ngữ nói đến "chia gạo", tức xác lập quyền sở hữu của cải cho từng cá nhân. Bởi vậy, "chia" phải công bằng, phân minh, ai có phần của người ấy, không ai xâm phạm của ai.

Với mỗi con người (dù tự giác hay tự phát), quyền sở hữu cá nhân là thiêng liêng và bất khả xâm phạm. Nghĩa là người ta luôn có tâm lý, ý thức sẵn sàng tranh đấu quyết liệt để đòi sự công bằng về vật chất, quyền lợi trong cộng đồng nhưng sau khi đã xác lập quyền sở hữu rõ ràng, tài sản đã chắc chắn là của mình rồi thì người ta lại sẵn sàng chia sẻ cho người khác một cách vui vẻ, hào phóng, không so đo tính toán. Bởi vì chỉ sau khi xác lập quyền sở hữu cá nhân thì người ta mới yên tâm và toàn quyền định đoạt tài sản của mình (theo cách cho, cho mượn, hay cho vay)… Thế nên, tục ngữ Hán cũng có câu: "Các mễ hạ các oa, ná cá phạ ná cá - 各米下各鍋,哪個怕哪個 - Gạo của ai đổ vào nồi của người ấy, chẳng ai sợ ai xâm phạm" ("Từ điển tục ngữ Hán Việt" - Lê Khánh Trường, Lê Anh Minh).

Hiểu rộng ra, cơm gạo tượng trưng cho nhiều loại tài sản khác. Ví dụ, khi chia ruộng đất, nếu bị thua thiệt, người ta có thể đổ máu để giành giật từng tấc đất nhưng sau khi đã xác lập được quyền sở hữu, người ta lại sẵn sàng "hiến" hàng ngàn mét vuông đất cho cộng đồng. Khi làng chia thịt, người ta so đo hơn thiệt từng miếng xương trong phần thịt nhưng sau đó lại sẵn sàng đem mời khách mà không cần bất cứ điều kiện đánh đổi nào.

Như vậy, bất kể chia gạo, chia thịt, hay chia của cải vật chất nào khác; bất kể ở làng xã hay thị thành, miền Bắc, miền Trung hay miền Nam; bất kể hoàn cảnh kinh tế (thiếu gạo, hay thừa gạo)…, con người ta (dù giàu hay nghèo) luôn có tâm lý đòi hỏi sự công bằng, sòng phẳng khi xác lập quyền sở hữu cá nhân, phân chia lợi ích từ cộng đồng, phần của ai phải thuộc về người đó, do người đó định đoạt.