“Đạo” trong “tiên phong, đạo cốt” là gì?

- “Từ điển tiếng Việt” (Vietlex - 2015) giảng: “tiên phong đạo cốt - 仙 風 道 骨 [cũ] cốt cách, phong thái của tiên; vẻ đẹp và phẩm cách cao thượng của người không vướng những điều trần tục: một ông lão có dáng vẻ tiên phong đạo cốt”.

- “Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam” (GS Nguyễn Lân): “Tiên phong, đạo cốt (nghĩa đen: Phong thái của người tiên, cốt cách người đạo đức)”.

- “Từ điển thành ngữ Việt Nam” (Nguyễn Như Ý - Nguyễn Văn Khang - Phan Xuân Thành - NXB Văn hóa - 1993), giải thích: “Tiên phong đạo cốt: Có phong thái, phẩm cách cao thượng của một bậc vĩ nhân, ví như có phong thái của tiên, cốt cách của người có đạo đức”.

- “Từ điển giải thích thành ngữ gốc Hán” (Viện Ngôn ngữ học - Như Ý - Nguyễn Văn Khang - Phan Xuân Thành - NXB Văn hóa - 1994), chú chữ Hán và giảng nghĩa rõ ràng nhất: “Tiên phong, đạo cốt - 仙 風 道 骨: Có phong thái, phẩm cách cao thượng của một bậc vĩ nhân, ví như có phong thái của tiên, cốt cách của người có đạo đức. [“tiên phong”: phong thái của tiên, “đạo cốt”: cốt cách của người có đạo đức]”.

Theo chúng tôi (trừ Từ điển của Vietlex giảng chưa cụ thể chữ “đạo” 道) thì các tác giả có chút lầm lẫn khi giảng hai chữ “đạo cốt” 道 骨” là “cốt cách của người có đạo đức”. “Đạo” 道 vốn có nghĩa gốc là “con đường”, nghĩa giả tá dùng trong “đạo đức”, “đạo lý”, “đạo giáo”... “Đạo” 道 trong thành ngữ gốc Hán đang xét không phải là “đạo đức” mà là đạo gia, đạo giáo, đạo sĩ. Cụ thể:

- “Hán Việt từ điển” (Trần Văn Chánh) giảng nghĩa thứ 6 của “đạo” 道: “Đạo giáo, đạo Lão: 老 道 Đạo sĩ của đạo Lão”.

- “Hán điển” (漢 典 - zidic.net) giảng nghĩa thứ 5 và thứ 6 của “đạo” 道 (lược trích): “5.指 “道”; 6.指 “道教” (道 觀; 道 士; 道 姑; 道 行 - 5. Chỉ “đạo gia”; 6. Chỉ “đạo giáo”: đạo sĩ; đạo cô; đạo hạnh”. Nghĩa là: “5. Chỉ “đạo gia”; 6.Chỉ “đạo giáo”, như: Đạo quán; Đạo sĩ; Đạo cô (nữ đạo sĩ - HTC chú thích); Đạo hạnh”.

Thành ngữ “Tiên phong, đạo cốt - 仙 風 道 骨” vốn xuất xứ từ bài “Đại bằng phú” (大 鵬 賦) của Lý Bạch (李 白), trong đó có câu: “余 昔 于 江 陵 見 天 台 司 馬 子 微, 謂 余 有 仙 風 道 骨, 可 與 神 遊 八 極 之 表 - Dư tích vu Giang Lăng kiến Thiên Thai Tư Mã Tử Vi, vị dư hữu tiên phong đạo cốt, khả dữ thần du bát cực chi biểu”. Nghĩa là: “Xưa ở Giang Lăng, ta có gặp Tư Mã Tử Vi (tức Đạo sĩ Tư Mã Thừa Trinh 司 馬 承 禎, tự Tử Vi 子 微, ẩn cư ở núi Thiên Thai [646-735] - HTC chú thích), bảo rằng ta dáng dấp “Tiên phong đạo cốt”, có thể cùng rong chơi khắp tám phương ngoài cõi tục...” (Hán điển).

Trong thành ngữ “Tiên phong, đạo cốt - 仙 風 道 骨”, “đạo” 道 được hiểu là người tu tiên - Đạo sĩ. Đào Duy Anh giải thích: “Tiên phong đạo cốt 仙 風 道 骨 - Phong thái người tiên, cốt cách người đạo = Phẩm cách cao thượng”. Chữ “người đạo” là cách Đào Duy Anh dịch từ “đạo nhân” 道 人 mà hai chữ “đạo nhân - 道 人”được chính ông giải thích là “người tiên” (Hán - Việt từ điển).

“Hán điển” cũng giảng nghĩa rõ ràng như sau: “仙 風 道 骨: 骨: 氣 概. 仙 人 的 風 度, 道 長 的 氣 概. 形 容 人 的 風 骨 神 彩 與 眾 不 同. 有 神 仙 與 修 道 者 的 風 骨. 比 喻 人 氣 質 超 塵 絕 俗 - Tiên phong đạo cốt: “cốt”: khí khái. Tiên nhân đích phong độ, đạo trưởng đích khí khái. Hình dung nhân đích phong cốt thần thái dữ chúng bất đồng. Hữu thần tiên dữ tu đạo giả đích phong cốt. Tỉ dụ nhân khí chất siêu trần truyệt tục”. Nghĩa là: “Tiên phong đạo cốt: “cốt 骨”, ý nói cứng cỏi, cao thượng, không chịu khuất phục. Phong độ của người tiên; sự cao thượng của đạo sĩ. Hình dung về người có phong cốt, thần thái khác hẳn người thường. Có phong thái của thần tiên và đạo sĩ, ví người có khí chất siêu trần, thoát tục”.

Như vậy, “Tiên phong, đạo cốt - 仙 風 道 骨” có nghĩa: Từ phong thái đến cốt cách đều đẹp đẽ, cao thượng, giống thần tiên, đạo sĩ.