“Lá cà” trong “giáp lá cà” là gì?

- “Việt Nam tự điển” (Lê Văn Đức): “giáp lá cà”: trt. C/g. Xáp lá-cà, ráp đánh nhau bằng võ-khí ngắn”.

- “Từ điển Việt Nam phổ thông” (Đào Văn Tập): “giáp lá cà”: (h. Sát lá cà) Nói quân hai bên xông vào nhau mà đâm chém nhau”.

Tuy nhiên, nghĩa đen của “giáp lá cà” là sao?

Sách “2.575 thành ngữ tục ngữ cần bàn thêm” (Lê Gia) giải thích: “Đánh giáp (sáp) lá cà. Có một hiện tượng khá đặc biệt là: Hai cây cà trồng gần nhau nếu lá của cây này mà sát vào nhau thì chỗ đụng nhau ấy sẽ tự nhiên dần dần ủng thối và hư luôn. Do đó mà trong vườn cà người ta không trồng dầy. Nhựa của cà rất độc cho nên có câu “Một quả cà là ba chén thuốc”. Vậy nên, trong chiến trận, khi quân sĩ hai bên đã tiến sát vào nhau mà đánh cận chiến thì hễ hai người đụng nhau là phải có người bị ngã, người ta gọi đánh nhau như vậy là “Đánh giáp (sát) lá cà”.

Lá cà có hình thù giống tấm thuẫn, còn gọi là khiên (Ảnh minh họa)

Bài “Tại sao gọi là giáp lá cà”, tác giả Nguyễn Việt Khoa giải thích: “Lá cà” là một từ dân gian để chỉ bộ phận che ngực, bụng và hạ bộ của áo giáp võ quan ngày xưa. Như vậy, theo nghĩa đen thì “đánh giáp lá cà” là cận chiến, đánh mặt đối mặt, “lá cà” của các võ quan kề sát hẳn vào nhau (...). Cách gọi này mô phỏng trực tiếp sự giống nhau của bộ phận giáp phục này với hình dánh chiếc lá cây cà. Còn “đánh giáp lá cà” là đánh nhau gần tới mức lá cà của áo giáp kề sát vào nhau” (nguyenvietkhoa.edu.vn).

Theo chúng tôi, cách lý giải của Lê Gia thiếu cơ sở. Bởi trong thế giới thực vật cũng có hiện tượng “kỵ nhau”, loài này trồng gần loài kia thì gây hại, loại trừ nhau. Nhưng với những cây cùng loài, cùng giống, khi trồng dày, cành lá giao nhau, cùng lắm cũng chỉ cạnh tranh dinh dưỡng, ánh sáng dẫn đến kém sinh trưởng, dễ phát sinh sâu bệnh, chứ không có chuyện cùng giống cà, mà “lá của cây này mà sát vào nhau thì chỗ đụng nhau ấy sẽ tự nhiên dần dần ủng thối và hư luôn”.

Lê Gia dẫn chứng “Nhựa của cà rất độc cho nên có câu “Một quả cà là ba chén thuốc”. Tuy nhiên, dân gian cho rằng cà tính độc, hạt cứng khó tiêu (ăn cà muối xổi có khi còn bị “tích độc” [tắc ruột]). Nên đang ốm yếu mà ăn cà vào thì bệnh càng nặng thêm, cứ một quả cà phải uống thêm 3 chén (3 thang) thuốc mới khỏi bệnh. Theo đây, “nhựa cà” có thể độc đối với người ăn, chứ không độc với chính cây cà khi “đụng nhau”. Mặt khác, “giáp lá cà” là hai bên xông vào đâm chém nhau một mất một còn, chứ đâu phải “đụng nhau” khiến “có người bị ngã”?

Nguyễn Việt Khoa có hướng tiếp cận khá hay. Tuy nhiên, xét cụ thể nghĩa đen lại chưa ổn. Vì nếu “lá cà” là “bộ phận che ngực, bụng và hạ bộ”, khi “cận chiến”, “lá cà” của các võ quan kề sát hẳn vào nhau”, phải hiểu các võ quan xông vào “vật nhau” mới đúng. Vì chỉ khi vật nhau, ôm nhau thì bụng mới áp với bụng, “lá cà” của các võ quan” mới “kề sát hẳn vào nhau”. Trong khi “đánh giáp lá cà” (Hán - Anh: 直接交手的, 白刃戰的, 肉搏的 - hand-to-hand) là đánh nhau bằng tay không hoặc võ khí ngắn cơ mà!

Theo chúng tôi, “lá cà” trong “giáp lá cà”, chính là cách dân gian gọi cái thuẫn hay khiên, mộc, (còn gọi “lá chắn”) mà “Từ điển tiếng Việt” (Vietlex) giảng: “lá chắn: tên gọi chung vật dùng để che đỡ cho tên, gươm, giáo khỏi trúng người trong chiến trận thời xưa, như khiên, mộc...”.

Xét hình dáng tấm “lá chắn” (thuẫn, khiên, mộc...) rất giống cái “lá cà”. “Từ điển tiếng Việt” (Vietlex) giảng về cái “thuẫn” như sau: “vật dùng để cầm che đỡ cho gươm, giáo khỏi đâm trúng người khi đánh trận thời xưa, hình thon dần về một đầu, như nửa hình cái thoi: tấm thuẫn”.

Lá cây cà (đặc biệt là giống cà dại) hóp dần về phía đuôi lá, gân và gai trên lá nổi lên giống những chiếc đanh ghép các mảnh gỗ của lá chắn lại với nhau. Khi cận chiến, tay trái chiến binh cầm “lá cà”, tay phải cầm võ khí ngắn, vừa đánh vừa che đỡ, tấn công đi đôi với phòng thủ. Đao, kiếm bên này xỉa, chém, bị “lá cà” bên kia chống đỡ. Lúc “vờn nhau” thì “lá cà” của bên nọ “sát”, “chập” vào “lá cà” của bên kia. Hai bên đối phương chỉ rình “lá cà” của nhau sơ hở là đưa ra cú đâm, chém chí mạng (dân gian có câu “Rình nhau như miếng mộc” là thế).

Như vậy, theo một hướng tiếp cận khác, chúng tôi cho rằng “lá cà” theo nghĩa đen là tấm “lá chắn”. “Đánh giáp lá cà” theo nghĩa gốc là cách đánh gần khiến “lá cà” (thuẫn, khiên, mộc) và võ khí hai bên “sát”, “giáp”, đâm vào nhau (khác với tấn công bằng cung tên, súng đạn hoặc đánh bằng trường kiếm, trường thương trên mình ngựa...). Về sau, “giáp lá cà” được hiểu theo nghĩa rộng mà từ điển Vietlex giảng là: “đánh gần bằng báng súng, lưỡi lê, dao găm, gươm giáo, gậy gộc... hoặc bằng tay không...” .