Bảo vật thời chiến mang sứ mệnh lịch sử

(NLĐO) - Khuôn in tín phiếu ra đời năm 1947 được tìm thấy khi người dân rà sắt tìm phế liệu đã được Thủ tướng Chính phủ công nhận là bảo vật quốc gia.

Rà sắt tìm phế liệu, tìm thấy bảo vật

Năm 1998, trong khi rà sắt tìm phế liệu, ông Nguyễn Văn Luận ở xã Sơn Thành, huyện Sơn Hà, Quảng Ngãi (cũ), nay là xã Sơn Hạ, Quảng Ngãi, phát hiện 3 khuôn in Tín phiếu tại di tích nền xưởng in Tín phiếu năm 1947 tại xóm Xà Nay, thôn Chàm Rao, xã Sơn Nham, huyện Sơn Hà (cũ), nay là xã Sơn Hạ. Bảo tàng tổng hợp Quảng Ngãi đã sưu tầm bảo quản tại kho.

Di tích Địa điểm Xưởng in tín phiếu của Liên khu V tại Xà Nay (1947-1950) xã Sơn Nham, huyện Sơn Hà (cũ), nay là xã Sơn Hạ, Quảng Ngãi đã được Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch xếp hạng di tích quốc gia tại Quyết định số 3083/QĐ-BVHTTDL, ngày 3-12-2021.

Đây là các khuôn in tín phiếu mệnh giá một và 50 đồng ra đời năm 1947, nhằm lưu thông tiền tệ ở Nam Trung Bộ khi quân Pháp bao vây kinh tế. Hiện vật có hình thức độc đáo, hoa văn sắc nét, kích thước cân đối. Cục Di sản Văn hóa, Bộ VH-TT-DL cho hay đến nay chưa phát hiện khuôn in có kiểu dáng, trọng lượng tương tự, khẳng định giá trị độc bản.

Theo hồ sơ của Cục Di sản, 2 khuôn in tín phiếu mệnh giá 1 đồng dài 9,5cm, rộng 4,6cm, dày 1,1cm, khuôn in tín phiếu mệnh giá 50 đồng dài 16cm, rộng 7cm, dày 1cm.

Khuôn in mặt trước của tờ Tín phiếu 1 đồng có dạng hình chữ nhật, chính giữa khắc chân dung Chủ tịch Hồ Chí Minh đặt trong khung tròn; bên phải phía trên có hàng chữ quốc ngữ: Tín phiếu một đồng, phía dưới là hàng chữ "Đại diện Chính phủ Trung ương", dưới là chữ ký của ông Phạm Văn Đồng. Bên trái, phía trên là hàng chữ Hán 元 壹 (nhất nguyên) nghĩa là một đồng, phía dưới là hàng chữ "Đại diện Ủy ban Hành chính Trung Bộ" dưới là chữ ký của ông Nguyễn Duy Trinh.

Mệnh giá in ở hai góc khuôn. Chữ số 1 nằm trong vòng tròn, thể hiện mệnh giá 1 đồng. Khung bo ở trên và hai bên trái phải trang trí hồi văn hình lá đề và sóng nước cách điệu. Khung bo ở dưới in dòng chữ quốc ngữ: "Việt Nam Dân chủ Cộng hòa". Mặt trước và Mặt lưng của khuôn có xuyên 3 lỗ tròn nhỏ dùng để bắt ốc vít cố định khuôn in trong quá trình in tín phiếu.

Khuôn in mặt sau của tờ tín phiếu 1 đồng, Chính giữa là hình ảnh người nông dân đang điều khiển hai con trâu cày ruộng là biểu tượng người cày có ruộng; góc trên bên phải có hàng chữ một đồng, phía dưới là hàng chữ Hán 元 壹 (nhất nguyên). Bên trái khuôn có in hình bông hoa tròn cách điệu, bên trong có mệnh giá là chữ số "1" và ký hiệu "$" (đồng) trong khung hình tròn trang trí hồi văn ô trám, phía dưới in số sêri. Khung bo trang trí hoa văn mây. Mặt trước và mặt lưng của khuôn có đục xuyên 3 lỗ tròn nhỏ dùng để bắt ốc vít cố định khuôn in trong quá trình in tín phiếu. Khung bo ở phía trên là dòng chữ 钺 南 民 主 共 和 (nghĩa là: Việt Nam dân chủ cộng hòa)

Khuôn in tín phiếu 50 đồng chính giữa khắc hình chân dung Chủ tịch Hồ Chí Minh đặt trong khung hình tròn chính giữa. Cạnh trên có hàng chữ "Việt nam Dân chủ Cộng hòa", phía dưới có hàng chữ năm mươi đồng là mệnh giá tín phiếu. Bên phải: phía trên là chữ Hán 信 票 nghĩa là tín phiếu, phía dưới có hàng chữ "Đại diện Chính phủ Trung ương", dưới là chữ ký của ông Phạm Văn Đồng. Bên trái: phía trên ghi chữ Hán 伍 拾 元 (ngũ thập nguyên) nghĩa là 50 đồng; phía dưới có hàng chữ "Đại diện Ủy ban Hành chính Trung Bộ", dưới là chữ ký của đồng chí Nguyễn Duy Trinh. Đường viền khuôn có trang trí hình tượng: Công - Nông – Binh với ý nghĩa sự đoàn kết trong kháng chiến kiến quốc trên nền hoa văn, dây, lá cách điệu.

Gắn liền với lịch sử kháng chiến chống Pháp

Sau khi nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra đời, được chính phủ giao nhiệm vụ, ngày 31-1-1946, Bộ tài chính đã cho in ấn và phát hành Đồng bạc Cụ Hồ - Giấy Bạc tài chính trên cả ba miền Bắc – Trung – Nam để thay thế đồng bạc Đông Dương do thực dân Pháp phát hành trước đây với giá trị tương đương 1:1, đáp ứng nhu cầu của cuộc kháng chiến và nhu cầu chi tiêu của nhân dân.

Tuy nhiên, từ giữa năm 1947, chiến tranh lan rộng trên phạm vi cả nước, thực dân Pháp triển khai nhiều chiến dịch triệt phá, phong tỏa, bao vây kinh tế, dùng không quân đánh phá vùng Bắc Bộ và Trung Bộ nhằm ngăn chặn việc vận chuyển vũ khí, hàng hóa, tiền tài chính từ Trung ương vào vùng tự do Liên khu V.

Trước tình hình đó, Bộ Tài chính mà đại diện là Bộ trưởng Lê Văn Hiến và ông Phạm Văn Đồng đã đề xuất giải pháp cho phép chính quyền miền Nam Trung bộ in và phát hành Tín phiếu ở vùng tự do Liên khu V nhằm đảm bảo việc lưu thông tiền tệ, phục vụ kịp thời công cuộc kháng chiến của quân dân Nam Trung Bộ.

Ngày 18-7-1947, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã ký Sắc lệnh số 231-SL/M cho phép chính quyền miền Nam Trung bộ in và phát hành Tín phiếu ở vùng tự do Liên Khu V (có giá trị như Giấy bạc Việt Nam).

Thực hiện sắc lệnh nói trên, ông Phạm Văn Đồng và Ủy ban kháng chiến Hành chính Nam Trung bộ quyết định thành lập xưởng in Tín phiếu đặt tại xóm Xà Nay, thôn Chàm Rao, xã Sơn Nham, huyện Sơn Hà (cũ) vào tháng 9-1947.

Quảng Ngãi là nơi đầu tiên đặt xưởng in tín phiếu. Xưởng in Tín phiếu lúc bấy giờ có 50 cán bộ, công nhân do ông Nguyễn Xin làm Giám đốc, ông Nguyễn Hữu Thâm làm Phó giám đốc.

Xưởng có nhiệm vụ in và phát hành Tín phiếu phục vụ cuộc kháng chiến kiến quốc của quân dân Nam Trung bộ. Vẽ mẫu Tín phiếu do họa sĩ Hoàng Kiệt đảm nhận, còn bản ảnh in bằng đồng (khuôn in) do ông Văn Hồ là thợ điêu khắc có tiếng ở Đà Nẵng thực hiện. Giấy in Tín phiếu do các cơ sở sản xuất giấy ở Trà Câu, xã Phổ Văn, huyện Đức Phổ và ở xã Nghĩa Lâm, huyện Tư Nghĩa, tỉnh Quảng Ngãi (cũ) cung cấp.

Ban đầu, do chưa có điều kiện thành lập xưởng giấy riêng nên phải sử dụng giấy làm bằng nguyên liệu giang với rơm, chất liệu giấy hơi bở, không có ngôi sao chìm hình 5 cánh. Sau này, cơ quan tổ chức một xưởng giấy riêng, sản xuất được loại giấy bóng mờ, có ngôi sao chìm hình 5 cánh góp phần ngăn ngừa những hành vi làm giả Tín phiếu. Nguyên liệu làm mực in là các loại bột màu mua ở các thành phố lớn đem về pha chế với dầu rái.

Tuy nhiên, do làm bằng thủ công nên màu in mỗi lần pha chế rất khó đồng màu. Vì vậy, Tín phiếu trong giai đoạn đầu có rất nhiều loại màu khác nhau.

Bảo vật thời chiến

Lượng Tín phiếu này được lưu hành không chỉ ở vùng tự do bao gồm các tỉnh Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên với số dân 2,5 triệu mà còn đưa vào buôn bán ở một số vùng địch kiểm soát như Đà Nẵng, Khánh Hòa, Ninh Thuận, Bình Thuận…

Trong bối cảnh bị kẻ thù bao vây bốn bề, không thể vận chuyển tiền tài chính từ Trung ương vào vùng tự do Liên khu V thì việc cho in Tín phiếu và lưu thông ở bốn tỉnh vùng tự do nhằm kịp thời ổn định giá cả, lưu thông hàng hóa tạo nền tảng tài chính để xây dựng nền kinh tế tự cung, tự cấp ở Liên khu V là một chủ trương đúng đắn và phù hợp với quy luật tiền tệ.

Việc thành lập Xưởng in Tín phiếu và phát hành vào lưu thông ở vùng tự do Liên khu V góp phần rất quan trọng để chính quyền miền Nam Trung Bộ tự chủ được tài chính, đảm bảo các nhu cầu chi tiêu ngày càng tăng của cuộc kháng chiến kiến quốc của quân dân Nam Trung Bộ và chi viện cho các chiến trường Lào, Campuchia. Tờ Tín phiếu kháng chiến ra đời và phát hành rộng rãi ở vùng tự do Liên khu V, đã trở thành một công cụ đấu tranh có hiệu lực trên mặt trận tiền tệ với địch.

Các tờ bạc Đông Dương Ngân hàng đã bị thu đổi nộp bổ sung vào ngân quỹ Nhà nước hoặc bị "tống" ra khỏi vùng tự do, nhường chỗ cho tờ Tín phiếu kháng chiến độc chiếm thị trường. Đây là một lợi thế cách mạng có tác dụng to lớn cho việc xây dựng một nền kinh tế tự cung, tự cấp đảm bảo nhu cầu tự lực về mọi mặt để kháng chiến lâu dài trong bối cảnh bị bao địch vây bốn bề.

Chủ trương xây dựng nền kinh tế tự cung tự cấp ở Liên khu V với sự chủ động in Tín phiếu và phát hành vào lưu thông để thay thế tiền tài chính do bị địch bao vây cấm vận là một trong những sáng kiến mang tầm chiến lược của Chủ tịch Hồ Chí Minh, của Trung ương Đảng và Nhà nước Việt Nam dân chủ Cộng hòa mà đại diện là ông Phạm Văn Đồng. Việc này nhằm thực hiện đường lối kháng chiến toàn dân toàn diện, dựa vào sức mình là chính, vừa kháng chiến vừa kiến quốc.

Đến năm 1950, chiến dịch Biên giới thắng lợi, để phù hợp với tình hình mới, ngày 6-5-1951, Chính phủ có sắc lệnh số 15 để thành lập Ngân hàng Quốc gia Việt Nam, quyết định thay giấy bạc tài chính bằng bạc ngân hàng. Xưởng in tín phiếu Liên khu 5 kết thúc nhiệm vụ lịch sử của mình vào tháng 6-1951.