Địa hạt năng lượng – lương thực chủ lực của Việt Nam trong tương lai

(NLĐO) - Từng tấm pin lung linh trên mặt nước sẽ vừa thắp sáng miền Tây, vừa thắp hy vọng cho một tương lai trung hoà carbon

ĐBSCL trải dài trên gần bốn triệu héc-ta đất phù sa, khu vực này tiếp nhận trung bình 2.000 – 2.600 giờ nắng mỗi năm với bức xạ khoảng 5 kWh/m²/ngày, thuộc nhóm cao nhất cả nước và sánh với những "vựa điện mặt trời" hàng đầu thế giới ở vĩ độ cận xích đạo.

Nhược điểm cũng là ưu điểm

Nắng dồi dào cộng hưởng với mạng lưới kênh rạch chằng chịt tạo ra một lợi thế hiếm có: mặt nước rộng hàng chục ngàn héc-ta vốn phục vụ nuôi tôm, nuôi cá nay có thể trở thành "giàn giá" cho pin quang điện nổi.

Thí điểm tại Bạc Liêu và Cà Mau cho thấy mô hình "solar-shrimp" giúp giảm đáng kể chi phí điện khí cho quạt sục, đồng thời cắt giảm phát thải trong chuỗi cung ứng thủy sản xuất khẩu của Việt Nam.

Trên mặt đất, hơn 310 hộ dân ở Mỹ Tho (Tiền Giang) đã gắn hệ thống điện mặt trời mái nhà, bán ngược phần dư lên lưới, mở màn cho một thị trường phân tán đầy triển vọng .

Tuy nhiên, lưới điện hiện hữu không "lớn kịp chiếc áo" năng lượng tái tạo. Sau cú bùng nổ lắp đặt 2019-2020, tình trạng nghẽn truyền tải khiến nhiều dự án ở miền Nam phải chờ đấu nối, đối mặt nguy cơ cắt giảm công suất và giảm tỷ suất lợi nhuận xuống dưới 5% . Quy hoạch Điện VIII đặt mục tiêu 46 – 73 GW điện mặt trời vào 2030, song phần lớn vẫn ưu tiên khu vực Nam Trung Bộ, nơi hạ tầng truyền tải sẵn có hơn là đồng bằng hạ nguồn sông Mekong.

Thách thức hạ tầng càng nghiêm trọng khi đặt bên cạnh áp lực sinh thái. ĐBSCL đang sụt lún 1 – 3 cm mỗi năm do khai thác nước ngầm, nhanh gấp mười lần tốc độ dâng mực biển trung bình toàn cầu, khiến cao trình tự nhiên tụt xuống dưới mực triều ngày càng rõ rệt.

Nước mặn lấn sâu mùa khô đã gây thiệt hại ước tính có thể lên đến 2,8 tỷ USD trong 10 năm tới, phơi bày điểm yếu của các "hàng rào cứng" như cống, đê và nhấn mạnh nhu cầu giải pháp mềm thích ứng khí hậu.

Hợp tác quốc tế để xây dựng biện pháp

Dù vậy, chính đặc trưng "đất thấp, nước nhiều" lại biến ĐBSCL thành phòng thí nghiệm tự nhiên cho công nghệ nổi và đồng thời canh tác. Trên thế giới, Hà Lan – quốc gia đồng bằng dưới mực nước biển – đã lắp 500.000 tấm pin trên nhiều hồ, còn Pháp thì hoàn thiện trang trại quang điện nổi Les Îlots Blandin 74MW để cấp điện cho 37.000 hộ gia đình bắt đầu từ năm nay.

Ở Nhật Bản, 6 năm thử nghiệm lắp pin phía trên ruộng lúa cho thấy dù năng suất hạt giảm, lợi nhuận tổng thể vẫn cao gấp 14 lần nhờ doanh thu điện và giảm bốc hơi nước. Những ví dụ này gợi mở lộ trình "điện mặt trời gắn sản xuất" (agrivoltaics) cho cánh đồng lúa An Giang, Kiên Giang, nơi mỗi vụ đang chịu bất ổn khí hậu.

So với Trung du, nắng gắt Tây Nguyên hay mảng sa thạch Ninh Thuận, ĐBSCL sở hữu tính "độc bản" – quỹ đất nổi, mặt nước nhàn rỗi sau thu hoạch tôm, lúa, đào tạo nhanh lao động nông nghiệp tích hợp sẵn kỹ năng vận hành.

Nhưng để chuyển hóa lợi thế thành điện "xanh", dĩ nhiên cần phải có kế hoạch chu đáo. Ưu tiên nhất là sớm nâng cấp trục truyền tải trọng điểm như các tuyến 500 kV Long Phú – Ô Môn, Thốt Nốt – Bạc Liêu đang được đề xuất và bổ sung kho lưu trữ Battery-to-Grid để giảm nghẽn giờ cao điểm.

Sau đó, ban hành hướng dẫn kỹ thuật cho điện mặt trời nổi trên ao nuôi, ruộng vườn kèm cơ chế chia sẻ lợi ích giữa hộ nông, chủ đầu tư và EVN, tránh xung đột sử dụng đất. Cuối cùng, ưu tiên tín dụng khí hậu và bảo hiểm rủi ro thiên tai cho dự án kết hợp nước – năng lượng – lương thực, thay vì chỉ ưu đãi đơn thuần về thuế.

Khi thế giới đang chạy đua cắt giảm carbon, tiềm năng mặt trời của ĐBSCL không chỉ là một con số trên bản đồ bức xạ. Nếu được "giải phóng" bởi hạ tầng thông minh và khung chính sách linh hoạt, từng tấm pin lung linh trên mặt nước phù sa sẽ vừa thắp sáng miền Tây, vừa thắp hy vọng cho một tương lai trung hòa carbon nơi cửa ngõ sông Mekong.