GIỮA LÒNG DI SẢN, KÝ ỨC TRƯỜNG SƠN SỐNG DẬY (*): Những nấm mộ tuổi hai mươi giữa đại ngàn

Giữa rừng Trường Sơn, hang Tám Cô lặng yên, ghi dấu 13 liệt sĩ tuổi đôi mươi ngã xuống, trở thành biểu tượng bất tử của lòng quả cảm và tuổi xuân trên tuyến lửa

Từ rừng Phong Nha - Kẻ Bàng, cung đường 20 - Quyết Thắng, hướng về hang Tám Cô (xã Thượng Trạch, tỉnh Quảng Trị) - từng là "tọa độ lửa" giữa rừng Trường Sơn nay khang trang hơn. Nhưng khi bước vào cửa hang, ai cũng có cảm giác như thời gian chậm lại vì những bước chân thanh xuân năm nào còn vọng lại giữa đá núi.

Ký ức bi tráng trên "tọa độ lửa"

Ngày 14-11-1972 đi vào lịch sử Trường Sơn như một vết hằn không thể xóa nhòa. Trên đường 20 - Quyết Thắng, bầu trời xám ngắt, bom B52 của Mỹ rải thảm dữ dội, từng thảm bom như muốn xé nát tuyến đường huyết mạch nối hậu phương miền Bắc với chiến trường miền Nam.

Hôm ấy, tiểu đội 8 Thanh niên Xung phong (TNXP), với 4 nữ, 4 nam, tất cả quê huyện Hoằng Hóa (Thanh Hóa) - đang san lấp hố bom, quyết giữ thông đường cho đoàn xe vận tải. Họ gồm: Nguyễn Văn Huệ (1952), Nguyễn Văn Phương (1954), Nguyễn Mậu Kỹ (1947), Hoàng Văn Vụ (1953), Trần Thị Tơ (1954), Lê Thị Mai (1952), Đỗ Thị Loan (1952) và Lê Thị Lương (1953). Khi máy bay Mỹ bất ngờ quần thảo trở lại, họ chạy vào một cửa hang đá ven đường để tránh bom. Nhưng định mệnh khốc liệt đã chọn nơi ấy làm nơi vĩnh biệt. Bom Mỹ dội xuống làm một tảng đá gần 100 tấn đổ sập, bịt kín cửa hang, chôn vùi 8 TNXP trẻ tuổi.

Các nhân chứng kể lại, trong hang, 8 TNXP lúc đầu vẫn còn sống, dù bị kẹt trong hang giữa cái đói, cái rét và ngột ngạt. Bên ngoài, nhiều đồng đội vẫn nghe tiếng vọng ra: "Cứu các em với". Lúc đó, các đồng đội phía ngoài đã tìm cách tiếp tế qua các kẽ hở, như nước uống, cháo quấy nhuyễn, hy vọng những người bị mắc kẹt còn có thể sống sót và chờ được giải cứu.

Thời điểm ấy, mọi phương án giải cứu đều được tính đến, như nổ mìn phá cửa hang nhưng sau đó bị loại vì sợ sức ép từ nổ mìn sẽ làm họ không sống được. Sau đó, các lực lượng đã dùng xe xích móc cáp vào đá để kéo tảng đá ra khỏi cửa hang. Tuy vậy, sau nhiều ngày vật vã, phương tiện thô sơ nên cuộc giải cứu bất thành. Đến ngày thứ 9, thì tất cả im bặt…!

Cùng thời điểm, 5 chiến sĩ pháo binh đang làm nhiệm vụ chiến đấu và bảo đảm giao thông đã anh dũng hy sinh ở hang Tám Cô. Những liệt sĩ này là Mai Đức Hùng (1952) và Đinh Công Đính (1953) quê Ninh Bình; Sầm Văn Mắc (1952) quê Lào Cai; Nguyễn Văn Quận (1952) và Nguyễn Văn Thủy (1954) quê Tuyên Quang. Họ ngã xuống giữa tiếng bom, trong gió lạnh của đại ngàn. Sau này, khi hoàn thiện hồ sơ liệt sĩ và khai quật bổ sung, xác định tổng cộng 13 người hy sinh: 8 TNXP và 5 chiến sĩ pháo binh, tất cả chỉ ở tuổi đôi mươi.

Một trong những nhân chứng hiếm hoi còn sống, ông Vũ Hữu Đại (SN 1949, ở Hải Hậu, Nam Định nay thuộc Ninh Bình) là đồng đội của 5 pháo binh vẫn nhớ như in khoảnh khắc kinh hoàng ngày ấy. Ông Đại là trung đội trưởng trung đội pháo, có mặt tại căn hầm cách hang Tám Cô khoảng 200 m. Sau trận bom, khói mù mịt và đất đá đổ sập, ông chỉ thấy khối bộc phá phát nổ và biết rằng tất cả đồng đội trong hang không còn sống sót.

Từ đó, hang Tám Cô trở thành nấm mộ chung giữa đại ngàn Trường Sơn. Theo các nhân chứng, tên gọi "hang Tám Cô" ra đời từ những cô gái trẻ mang đến niềm vui, sức sống mới cho vùng chiến trận. Cạnh hang có trạm giao liên, mỗi đợt tiếp quản có 8 người thay nhau. Tính cách hiền lành, vui vẻ của 8 TNXP khiến người dân đặt luôn tên hang đá theo họ: Hang Tám Cô.

Tri ân những người nằm xuống

Ngược dòng thời gian, hơn nửa thế kỷ đã trôi qua kể từ trận bom định mệnh năm 1972, hang Tám Cô trên đường 20 - Quyết Thắng vẫn ghi dấu những mất mát đau thương. Mãi đến năm 1996, Sở Lao động - Thương binh và Xã hội Quảng Bình (cũ) phối hợp với Bộ Chỉ huy Quân sự tỉnh tiến hành dùng mìn phá cửa hang, phát hiện một phần hài cốt liệt sĩ. Những phần hài cốt này sau đó được chia thành các tiểu sành và đưa về quê nhà Thanh Hóa để an táng. Trong những năm tiếp theo, nhiều đợt trùng tu, tôn tạo di tích và tiến hành ít nhất 2 lần khai quật, tìm kiếm, phần lớn hài cốt vẫn chưa được phát hiện đầy đủ.

Tháng 10-2025, trong quá trình tôn tạo hang Tám Cô, Đội Quy tập hài cốt liệt sĩ 589 - Bộ Chỉ huy Quân sự tỉnh Quảng Trị đã phát hiện nhiều hài cốt. Kết quả giám định ADN cho thấy trùng khớp với thân nhân các liệt sĩ từng chiến đấu và hy sinh nơi đây.

Sau đó, tỉnh Quảng Trị đã tổ chức lễ truy điệu và an táng các hài cốt liệt sĩ ngay tại vị trí các anh chị đã ngã xuống, bên cạnh các di vật còn sót lại sau hơn nửa thế kỷ. Ngôi mộ chung cho 13 liệt sĩ được xây dựng theo phong cách truyền thống, với vật liệu từ quê hương của các liệt sĩ, giữa không gian di tích tôn nghiêm, hài hòa với kiến trúc sinh thái xanh, vừa tôn vinh, vừa giáo dục truyền thống cách mạng.

Ông Lê Xuân Phước, ở Thanh Hóa, là em trai của liệt sĩ Lê Thị Mai (một trong 8 TNXP hy sinh) tâm sự lần này tôn tạo đã phát hiện thêm hài cốt của chị gái ông. Đó là tin vui cho gia đình, nỗi nhớ thương và mong mỏi của gia đình được vơi bớt sau hành trình dài chờ đợi. Trước đây, các anh chị đã cùng nhau kháng chiến, giờ tiếp tục được ở bên nhau trong một nấm mộ chung khiến những thân nhân phần nào được yên lòng.

"Các anh, các chị TNXP, pháo binh là những người thân của chúng tôi đã sống một cuộc đời thật đẹp, đầy ý nghĩa, đã góp một phần vào sự nghiệp giải phóng dân tộc, thống nhất đất nước. Máu xương của các anh, các chị đã hòa quyện vào lòng đất mẹ, vun đắp cho sự trường tồn của Tổ quốc. Chúng tôi luôn tự hào về các anh, các chị!" - ông Phước chia sẻ. 

(Còn tiếp)

(*) Xem Báo Người Lao Động từ số ra ngày 5-12-2025