Làm mộc thủ công phục hồi nghề truyền thống

(NLĐO) – Từ một làng nghề có nguy cơ mai một, làng mộc Kim Bồng hồi sinh mạnh mẽ, trở thành điểm tham quan du lịch hấp dẫn với du khách thập phương.

Những ngày giữa tháng 12, khi sương mỏng còn vương trên mặt sông Thu Bồn, làng mộc Kim Bồng – nằm bên kia phố cổ Hội An (phường Hội An, TP Đà Nẵng) – đã thức dậy bằng những thanh âm quen thuộc: tiếng búa, tiếng đục gõ nhịp vào thớ gỗ, hòa lẫn tiếng cười nói của du khách đủ mọi ngôn ngữ. Âm thanh ấy không chỉ báo hiệu một ngày lao động mới, mà còn là dấu hiệu rõ ràng cho sự hồi sinh của một làng nghề từng đứng bên bờ mai một.

Ít ai biết rằng, để có được sức sống hôm nay, Kim Bồng đã trải qua một hành trình dài đổi thay tư duy, học hỏi kỹ thuật và kiên trì bám nghề – hành trình thoát nghèo bằng chính đôi tay và trí tuệ của người thợ mộc.

Làng mộc Kim Bồng – một thời vang bóng

Làng mộc Kim Bồng hình thành từ khoảng thế kỷ XVI, khi các lưu dân từ Thanh Hóa theo bước mở cõi của chúa Nguyễn vào phương Nam. Theo truyền miệng của các tộc họ Nguyễn, Phan, Huỳnh, Trương ở Cẩm Kim, vị thủy tổ nghề mộc Kim Bồng là người gốc Thanh Hóa, đã chọn vùng đất ba mặt giáp sông, nằm bên hạ lưu sông Thu Bồn để lập nghiệp.

Nhờ vị trí thuận lợi, lại nằm sát đô thị thương cảng quốc tế Hội An, nghề mộc Kim Bồng sớm phát triển mạnh mẽ. Từ làm nhà ở, đồ dùng sinh hoạt, người thợ Kim Bồng mở rộng sang mộc xây dựng, mộc mỹ nghệ và đóng ghe thuyền, đặc biệt là ghe bầu phục vụ giao thương đường xa. Cuối thế kỷ XVI – XVII, khi Hội An bước vào thời kỳ hưng thịnh, nghề mộc Kim Bồng cũng đạt đến đỉnh cao, góp phần tạo nên diện mạo kiến trúc đặc trưng của đô thị cổ.

Qua thời gian, nghề mộc Kim Bồng phân thành bốn nhánh chính: mộc xây dựng, mộc gia dụng, mộc mỹ nghệ và mộc đóng ghe thuyền. Nhiều thợ mộc Kim Bồng được triều đình nhà Nguyễn chiêu mộ ra Huế xây dựng cung điện, lăng tẩm, được phong hàm, phong danh tượng mục. Dấu ấn bàn tay Kim Bồng còn hiện hữu trong hàng loạt công trình kiến trúc gỗ ở Hội An, Đà Nẵng và nhiều địa phương khác.

Tuy nhiên, cũng như nhiều làng nghề truyền thống khác, Kim Bồng không tránh khỏi những thăng trầm. Chiến tranh, biến động kinh tế, sự thay đổi của thị hiếu tiêu dùng từng khiến nghề mộc rơi vào giai đoạn suy giảm nghiêm trọng. Có thời điểm, người thợ buộc phải gác búa đục để mưu sinh bằng nghề khác, làng nghề chỉ còn lác đác vài nghệ nhân cao tuổi giữ nghề.

Những năm gần đây, khi du lịch làng nghề dần bão hòa, rồi chịu thêm tác động nặng nề của đại dịch COVID-19, Kim Bồng lại đứng trước thử thách mới. Hoạt động sản xuất cầm chừng, sản phẩm mỹ nghệ khó tiêu thụ, nhiều cơ sở mộc đóng cửa. Nhưng chính trong hoàn cảnh ấy, tinh thần bám nghề của người Kim Bồng lại được thể hiện rõ hơn bao giờ hết: dù thu nhập thấp, họ vẫn duy trì sản xuất nhỏ lẻ, rèn luyện tay nghề, quyết không để "đứt mạch" nghề truyền thống.

Người thổi lửa cho làng nghề

Trong hành trình phục hồi ấy, nghệ nhân Huỳnh Sướng (56 tuổi) là cái tên được nhắc đến với sự trân trọng đặc biệt. Ông là truyền nhân đời thứ 13 của gia tộc họ Huỳnh, được xem là một trong những người có đóng góp to lớn trong công cuộc "hồi sinh" làng mộc Kim Bồng. Vừa qua, ông vinh dự được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Nhân dân, ghi nhận những cống hiến bền bỉ trong việc giữ gìn và phát huy giá trị di sản văn hóa dân tộc.

Sinh ra và lớn lên trong gia đình có truyền thống làm mộc, cha là nghệ nhân Huỳnh Ry, ông Sướng sớm thấm nghề từ những ngày còn nhỏ. Có giai đoạn, vì mưu sinh, ông phải rời quê bôn ba làm ăn nhiều nơi. Nhưng, như ông chia sẻ, "niềm say mê nghề mộc đã ăn sâu vào huyết quản", thôi thúc ông trở về quê hương, cùng cha vực dậy xưởng mộc truyền thống của gia đình.

Năm 1996, khi nghề mộc Kim Bồng nhận được sự hỗ trợ của UNESCO và UBND TP Hội An cũ để tái thiết, ông Huỳnh Sướng đã đưa ra một quyết định mang tính bước ngoặt. Ông thuyết phục cha mình phá bỏ quan niệm xưa cũ chỉ truyền nghề trong nội tộc, mở rộng việc đào tạo cho thanh niên trong làng có đam mê và tâm huyết.

"Muốn nghề sống lâu thì phải có lớp trẻ kế thừa. Nghề mộc kén người làm, nhưng nếu chọn đúng người, đúng đam mê thì họ sẽ đi rất xa" - ông Sướng chia sẻ. Từ đó, các lớp dạy nghề mộc truyền thống được mở, chương trình đào tạo do chính ông biên soạn, kết hợp kỹ thuật cổ truyền với tư duy thiết kế hiện đại.

Hơn 150 học viên đã được ông trực tiếp đào tạo, nhiều người trong số đó nay trở thành thợ giỏi, chủ cơ sở sản xuất, góp phần tạo việc làm và thu nhập ổn định cho người dân địa phương. Những nỗ lực ấy được đền đáp khi năm 2016, nghề mộc Kim Bồng chính thức được Bộ Văn hóa – Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

Tại xưởng mộc của mình, Nghệ nhân Nhân dân Huỳnh Sướng vẫn kiên trì phương thức sản xuất thủ công là chính. Mỗi sản phẩm đều được chạm trổ hoàn toàn bằng tay, giữ trọn nét tinh xảo, hồn cốt của mộc Kim Bồng. Theo ông, nghề mộc không quá khó cũng không quá dễ, điều cốt lõi là người thợ phải có tình yêu nghề, sự kiên trì và khả năng sáng tạo không ngừng.

"Chỉ có sáng tạo mới giúp sản phẩm mộc truyền thống trở nên mới mẻ, đa dạng, nâng cao giá trị và đáp ứng nhu cầu ngày càng cao của khách hàng. Dù phát triển theo xu hướng nào thì mộc truyền thống vẫn phải được giữ gìn, bảo tồn và phát huy" - ông Sướng nhấn mạnh.

Hiện nay, xưởng mộc của ông tạo việc làm ổn định cho 10 lao động địa phương với mức thu nhập khoảng 15 triệu đồng/người/tháng. Hằng năm, cơ sở còn nhận thi công, trùng tu hàng chục công trình kiến trúc gỗ, tạo thêm việc làm thời vụ cho 20–50 lao động khác. Từ một nghề từng đứng bên bờ mai một, mộc Kim Bồng đang trở thành sinh kế bền vững, giúp nhiều gia đình thoát nghèo, vươn lên khá giả.

Gắn nghề truyền thống với du lịch bền vững

Song song với nỗ lực của nghệ nhân và người dân, nhiều chính sách hỗ trợ của Nhà nước đã tạo "đòn bẩy" cho Kim Bồng. Đó là Nghị quyết 33 của HĐND tỉnh Quảng Nam (nay là TP Đà Nẵng) về xây dựng làng quê – làng nghề sinh thái Cẩm Kim hay việc Kim Bồng được Bộ Nông nghiệp và Môi trường chọn làm mô hình thí điểm trong Chương trình phát triển du lịch nông thôn giai đoạn 2021 – 2025, cùng với việc Hội An gia nhập Mạng lưới thành phố sáng tạo toàn cầu của UNESCO năm 2023… đã mở ra hướng đi mới cho làng nghề.

Ngày nay, Kim Bồng không chỉ là nơi sản xuất mộc, mà còn là điểm đến du lịch trải nghiệm. Du khách đến đây được xem thợ mộc chạm trổ, nghe kể chuyện tổ nghề, tham gia các hoạt động sinh thái, thưởng thức ẩm thực làng quê xứ Quảng. Nghề mộc, vì thế, không chỉ nuôi sống người thợ mà còn góp phần giữ gìn không gian văn hóa làng quê.

Hơn 500 năm tồn tại, làng mộc Kim Bồng đã chứng minh sức sống bền bỉ của một nghề truyền thống khi biết thích ứng với thời cuộc. Sự hồi sinh hôm nay là kết quả của cả một quá trình đổi mới tư duy, học hỏi kỹ thuật, gắn nghề với du lịch và thị trường, mà trong đó, những nghệ nhân như Huỳnh Sướng đóng vai trò then chốt.

Giữa âm thanh đều đặn của búa đục vang lên mỗi ngày, Kim Bồng đang lặng lẽ chạm khắc tương lai cho chính mình – một tương lai nơi nghề mộc không chỉ được bảo tồn như ký ức, mà thực sự trở thành con đường thoát nghèo, làm giàu và phát triển bền vững cho bao thế hệ người dân nơi đây.