Rác thải - tài nguyên cho phát triển bền vững: Áp lực bủa vây

Nhiều nơi trên cả nước đang chịu áp lực lớn về ứng xử với rác thải trong bối cảnh kỹ thuật xử lý chưa đồng bộ và trách nhiệm cộng đồng bị lơ là…

Rác thải sinh hoạt đang trở thành thách thức lớn trong tiến trình đô thị hóa của Việt Nam. Ở TP HCM, Hà Nội, Đà Nẵng hay Cần Thơ, rác đang là phép thử năng lực quản trị đô thị, văn hóa cộng đồng, cũng như tầm nhìn phát triển bền vững.

Gánh nặng môi trường

Ghi nhận tại TP HCM những ngày tháng 10 này cho thấy hàng loạt tuyến đường như Kỳ Đồng, Lý Chính Thắng, Bùi Thị Xuân, Nguyễn Tri Phương, Phạm Hùng… rác thường xuyên bị vứt bừa bãi, chiếm cả vỉa hè.

Trên tuyến đường Nguyễn Văn Linh, nơi lưu lượng giao thông đông đúc, hàng chục điểm tập kết rác tự phát xuất hiện gây cảm giác thiếu an toàn và ngán ngại cho bất cứ ai đi qua. Hai đường Hoàng Sa, Trường Sa dọc tuyến kênh Nhiêu Lộc - Thị Nghè cũng thế, dù có camera giám sát và biển báo cấm đổ rác kèm mức phạt rõ ràng.

Không chỉ tập kết rác gây mất mỹ quan, ô nhiễm môi trường, điều đáng nói nữa, vô số điểm thu hút nhiều người lui tới như công viên, trung tâm thương mại, khu dân cư, trường học, bệnh viện… đều thiếu hoặc không trang bị thùng rác.

Theo thống kê mới nhất, mỗi ngày TP HCM phát sinh 14.000 tấn chất thải rắn sinh hoạt, trong đó khu vực thành phố cũ chiếm tới 10.500 tấn. Bình Dương và Bà Rịa - Vũng Tàu cũ lần lượt 2.400 tấn và 1.100 tấn. 

Thành phố có khoảng 750 điểm tập kết rác và 43 trạm trung chuyển song phần lớn nằm xen kẽ khu dân cư, gây mùi hôi, ảnh hưởng mỹ quan và tiềm ẩn nguy cơ mất an toàn giao thông. Dù địa phương đã chuyển đổi hàng ngàn phương tiện thu gom song ở nhiều hẻm nhỏ, phương tiện thô sơ "3 không" - không đèn, không còi, không gương chiếu hậu - vẫn là hình ảnh quen thuộc.

Sự thật qua những con số

Câu chuyện rác cũng chưa khi nào thôi gây trăn trở ở TP Cần Thơ, nơi mỗi ngày phát sinh hơn 1.700 tấn rác, trong đó, khu dân cư Hưng Phú 1 hay tuyến đường B18 thường xuyên khiến người dân bức xúc. Nhìn rộng ra, theo Ngân hàng Thế giới, đồng bằng sông Cửu Long từ năm 2022 đã là điểm nóng rác nhựa, chiếm tới 72% tổng lượng rác nhựa cả nước.

Tại Đà Nẵng, việc phân loại rác từ lâu đã trở thành vấn đề nan giải. Ông Ngô Lê Quảng - Giám đốc Công ty Urenco 15, đơn vị thu gom rác tại các phường Hòa Khánh, Liên Chiểu và Hải Vân - thông tin TP Đà Nẵng đã thực hiện chủ trương phân loại rác từ lâu nhưng hạ tầng chưa đáp ứng. 

Theo quy định của Luật Bảo vệ môi trường 2025, rác phải được chia thành nhiều nhóm nhưng hiện nay chưa có hệ thống thu gom và xử lý phù hợp. Người dân vẫn bỏ rác lẫn lộn, đơn vị thu gom không thể tách riêng do thiếu phương tiện và nơi chứa, chỉ những vật liệu có giá trị như nhựa, kim loại mới được nhặt lại. Bãi rác Khánh Sơn - nơi tiếp nhận toàn bộ rác sinh hoạt của Đà Nẵng - đã cao hàng chục mét, dự kiến chỉ còn chỗ chôn trong 3-4 năm tới.

Với đặc khu Phú Quốc của tỉnh An Giang, "thiên đường du lịch" lại đang oằn mình vì núi rác Đồng Cây Sao. Chỉ 8 năm hình thành, trung bình mỗi ngày bãi rác này thu nạp gần 200 tấn, dù chính quyền nhiều lần "trải thảm đỏ" mời đầu tư, vẫn hiếm doanh nghiệp mặn mà vì chi phí xử lý quá lớn, lợi nhuận thấp.

Ở quy mô cả nước, tổng lượng rác sinh hoạt lên đến 69.400 tấn/ngày, ngoài TP HCM 14.000 tấn, thì Hà Nội 7.300 tấn. Công tác thu gom hiện đạt tỉ lệ cao nhưng phần lớn vẫn đang được xử lý bằng cách chôn lấp - một phương thức lỗi thời và gây áp lực lớn cho môi trường.

Điểm nghẽn mang tên "phân loại"

Những con số về rác đang cho thấy áp lực lớn lên mỗi đô thị và quá trình giải quyết không đơn giản.

Riêng TP HCM từ lâu đã triển khai chủ trương phân loại rác tại nguồn, giải pháp được tính toán sẽ giảm tải cho hệ thống xử lý thông qua các hoạt động tuyên truyền, tập huấn tại một số khu phố, phường. 

Tuy nhiên, kết quả đạt được chưa như kỳ vọng. Một trong những nguyên nhân nằm ở thiếu đồng bộ giữa thu gom - vận chuyển - xử lý, dẫn đến tình trạng "đầu phân loại, cuối trộn lẫn". Nhiều hộ dân cho rằng "phân loại rồi cũng bị gom chung" khiến họ không mặn mà.

Trao đổi về câu chuyện phân loại rác với Báo Người Lao Động, ông Jonathan Sourintha, Phó Chủ tịch Tiểu ban Tăng trưởng Xanh thuộc Hiệp hội Doanh nghiệp châu Âu tại Việt Nam, nhận định phân loại rác là nền tảng của kinh tế tuần hoàn và EPR (trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất). 

Để việc phân loại tốt, tiêu chuẩn về thùng rác và nhãn màu thống nhất như châu Âu đang làm cần được xác lập nghiêm túc và áp dụng mang tính chất bao phủ. 

Ông đề xuất thêm rằng cần song hành các cơ chế thưởng - phạt, ví dụ giảm phí cho hộ phân loại tốt, phạt cao nếu vi phạm.

Ở góc độ quản lý, Cục Môi trường, Bộ Nông nghiệp và Môi trường đang xây dựng quy chuẩn mới cho bãi chôn lấp, hướng dẫn kỹ thuật đầu tư PPP vào lĩnh vực xử lý rác, đồng thời yêu cầu địa phương tính phí rác theo khối lượng hoặc thể tích thay vì "một giá cho tất cả" - chính sách được xem là bước ngoặt trong thay đổi hành vi xả thải.

Nếu không nhanh chóng chuyển từ tư duy "thu gom - chôn lấp" sang "phân loại - tái chế - tái tạo", bài toán về ứng xử với rác ở đô thị Việt Nam sẽ tăng độ khó. Theo nhiều chuyên gia, những gợi ý và nỗ lực ở trên sẽ chỉ mang tới hiệu quả khi đi cùng với đó là công tác quy hoạch đô thị, hệ thống trung chuyển kín, công nghệ xử lý sạch, cơ chế giám sát và giáo dục cộng đồng thường xuyên. 

(Còn tiếp)