Đi tìm lời giải về sự biến mất của người Maya

Nền văn minh Maya lên tới đỉnh cao rồi đột nhiên biến mất, không để lại một lời lý giải. Các nhà khoa học hiện đang dùng vệ tinh thương mại để tìm cách giải đáp một trong những bí ẩn khảo cổ lớn nhất này của nhân loại. Chùm ảnh chụp mới nhất của vệ tinh Ikonos có vẻ như đã đưa lại một câu trả lớn đượm màu trần tục.

Lịch sử văn minh Maya

Những hiện vật đầu tiên có thể tính vào nền văn minh Maya được tìm thấy ở Cuello (Belize) và được xác định nguồn gốc từ năm 2000 trước công nguyên.Từ mảnh đất cội nguồn này, dân Maya chia một nhánh lớn lên phía Bắc (vịnh Mexico ngày nay) và để lại những dấu vết của khu dân cư cùng với nhiều đền thờ bằng đá khoảng 2.500 năm tuổi. Thành phố lớn nhất là Nabke trên đất Guatemala hiện tại, với thời kỳ phát triển rực rỡ nhất từ năm 800 đến 400 trước Công nguyên. Cũng vào thời kỳ này, thành phố Chichen Itza được xây dựng, tiếp đó là Yaxchlian, Palenque, Oxkintok... Văn minh Maya bao trùm cả bán đảo Yucatan, với những khu đô thị hơn 1 vạn dân, nghĩa là lớn hơn bất kỳ thành phố nào của Trung Âu cùng thời. Những thành tựu vĩ đại nhất là trồng ngô, một hệ thống lịch rất chính xác dựa trên chiêm tinh học và một chữ viết riêng. Tuy còn mang tính tượng hình, chữ viết của người Maya đã tiến xa hơn chữ tượng hình của văn hóa Ai Cập. Xã hội thời đó đã biết gia công đá, gốm, gỗ và dệt vải. Hôm nay, các sân chơi bóng, lâu đài đá và kim tự tháp bậc thang là những nhân chứng câm lặng cho đỉnh cao phát triển của xã hội Maya. Câm lặng bởi vì chưa ai lý giải nổi tại sao người Maya đột nhiên (?) biến mất như lặn vào bóng đêm. Cho đến nay, các nhà nghiên cứu tạm thống nhất lý do diệt vong của người Maya là do khí hậu thay đổi đột ngột, nhất là nạn hạn hán kéo dài triệt hết nguồn sống. Nhà khảo cổ học Gerald Haug đã chứng minh được rằng cuối thế kỷ 9, vùng xung quanh Venezuela hầu như không mưa cho đến đầu thế kỷ 10. Nhưng tại sao một nền văn minh chuộng hòa bình, biết sống hòa mình với thiên nhiên, cho đến thế kỷ 8 đạt dân số 15 triệu lại có thể ra đi mà không để lại một lời "trăng trối"? Hay là vì người ta không đọc được chính xác những chữ Maya khắc trên đồ gốm và đài kỷ niệm bằng đá?

Huyền thoại sụp đổ

Đầu thập kỷ 80 của thế kỷ trước, giới khoa học mới dám quả quyết là đã dần dần "giải mã” được những thông điệp Maya. Song cũng phải đợi đến cuối năm 1994, khi khoảng 80% các con chữ được hiểu nghĩa một cách tường tận thì đột nhiên các nhà nghiên cứu chợt đứng trước đống hoang tàn của một tượng đài sụp đổ. Truyền thuyết của một xã hội Maya yêu hòa bình và thiên nhiên tan tành trong nháy mắt. Họ không biến mất trong một cuộc động đất khủng khiếp, không chết đói vì tàn phá rừng già nhiệt đới hay vì dịch bệnh, cũng chẳng bị một nền văn minh khác tiêu diệt. Sự thật có vẻ đơn giản hơn nhiều: Chính người Maya tự đưa nhau đến chỗ diệt vong!

Những dòng chữ trên các bảng gốm và cả trên các cuộn giấy còn giữ lại được đã chứng minh rằng người Maya là một dân tộc vô cùng hiếu chiến, cuộc sống của họ được đánh dấu bằng những nghi lễ tàn bạo và liên miên chìm trong chiến tranh đẫm máu. Hai bộ tộc mạnh nhất thời bấy giờ nằm dưới sự chỉ huy của Tikal và Calakmul, họ thống trị và sử dụng hơn 50 bộ lạc nhỏ hơn làm quân chư hầu để tàn sát lẫn nhau. Nhận định này được đưa ra bởi Nikolai Grube, chuyên gia hàng đầu về văn hóa Maya và là người có công chính trong việc giải mã chữ viết cổ. Ngoài ra theo ông, nền văn minh Maya tan rã không đột ngột như mọi người xưa nay vẫn dự đoán, mà đây là một quá trình đau đớn và chậm chạp. Bởi vì không chỉ tại chiến tranh, người Maya còn chết vì đói.

Dùng vệ tinh nghiên cứu lịch sử

Một đồng nghiệp của Grube là Tom Sever, nhà khảo cổ học duy nhất có hợp đồng làm việc với NASA – sự tình cờ tưởng như phi lý song lại có ý nghĩa sâu xa. Mỹ vốn phóng lên không trung vệ tinh lkonos năm 1999 với mục đích do thám, song trước tình trạng phân bố lại quyền lực trên thế giới đã chuyển một phần công năng sang làm thương mại. Lkonos là một vệ tinh có khả năng chụp ảnh rõ đến 1m, thậm chí nhận ra người trên mặt đất (trong khi các vệ tinh khác phải đầu hàng trước những vật thể nhỏ hơn 5 m).

Dựa vào các bức ảnh của Ikonos, Tom Sever nhận ra một hệ thống kênh đào từ thời Maya. Đó là những nỗ lực của họ để cải thiện môi trường sinh thái. Khi khí hậu thay đổi và nhiệt độ tăng lên hơn 6 độ, rừng già bị khai thác dữ dội và qua đó nước mưa bị mất đi hệ thống kênh đào nhằm phân phối và dự trữ nước mưa hợp lý hơn. Tuy nhiên, như hôm nay nhìn lại người Maya giữa các cuộc chiến tranh đã không đủ ăn. Những bộ xương được khai quật cho thấy rõ dấu hiệu suy dinh dưỡng.

Cuối thế kỷ 9, nước cạn khô trong các kênh rạch, nước ngầm rút sâu đến 150 m và với kỹ thuật ngày ấy không thể khai thác được. Cái chết từ từ của người Maya như vậy đã được giải thích. Hiện nay ở Trung Mỹ còn khoảng 4,2 triệu hậu duệ của họ. Hồi tưởng đậm nét nhất của lớp con cháu hôm nay là năm 1511, khi những kẻ thực dân Tây Ban Nha xuất hiện. Người Maya kháng cự dũng cảm, quốc gia cuối cùng của họ - Tayasal - mãi đến năm 1697 mới bị chinh phục. Cuộc vùng dậy muộn mằn hồi năm 1901 cũng bị quân đội Mexico đập tan. Và cuối cùng là bảng chữ cái Latinh của người Tây Ban Nha cũng đã góp phần tiêu diệt nốt mầm mống cuối cùng của một nền văn minh cổ xưa.