“Ơ bà Ya Đố !”

Phong trào nông dân Tây Sơn trước khi khởi sự tại vùng Tây Sơn Thượng đạo đã trải qua một quá trình chuẩn bị lâu dài và gian khổ. Để đoàn kết hai dân tộc Kinh – Thượng cùng đứng lên khởi nghĩa, Nguyễn Nhạc đã lấy người con gái xinh đẹp của một tù trưởng người Ba Na giàu có trong vùng tên là Ya Đố. Chính người phụ nữ này đã vận động dân làng khai hoang trồng lúa nuôi quân nhà Tây Sơn đánh giặc

Trong một lần về thăm các di tích Tây Sơn Thượng đạo (nay thuộc huyện K’Bang và thị xã An Khê, Gia Lai), chúng tôi đã được nghe nhiều người nhắc đến truyền thuyết ly kỳ về một người vợ của Nguyễn Nhạc có tên là Ya Đố, hay còn gọi là Cô Hầu.

Được anh Nguyễn Văn Tuấn, cán bộ văn hóa xã Nghĩa An, huyện K’Bang, dẫn đường, chúng tôi đến di tích quốc gia vườn mít và cánh đồng Cô Hầu - nơi Ya Đố trồng lúa nuôi quân cho Nguyễn Nhạc đánh giặc, để mục thị và tìm hiểu truyền thuyết về người phụ nữ này.

Dấu tích xưa còn đó

Vượt qua những cánh rừng rậm rạp của núi Ca Nông, trước mắt chúng tôi hiện ra cánh đồng lúa trải dài mênh mông đang vào độ chín vàng rực.

Anh Tuấn chỉ tay về phía những nóc nhà tranh nằm sát cánh đồng nói: “Tiếp nối truyền thống trồng lúa nước của Cô Hầu, bây giờ nơi đây cũng là đất trồng lúa của những người dân Ba Na. Nhà họ ở trong xã nhưng họ còn làm nhà cạnh đồng lúa để sản xuất. Ở đây có 17 hộ người Ba Na làm ruộng, mỗi hộ được xã chia cho một sào”.

Cánh đồng Cô Hầu đến nay vẫn được người dân Ba Na trồng lúa 

Đi qua những ngôi nhà bên cánh đồng Cô Hầu, chúng tôi gặp anh Đinh H’Lum, trưởng thôn Cây Kuao, xã Nghĩa An, đang gặt lúa. Anh Đinh H’Lum cho biết: “Mình làm ruộng ở đây từ năm 2000, có một lần đang cày ruộng thì nhặt được cái ly đựng nước uống thời xưa đó. Khi đem tặng cho bảo tàng của huyện, họ nói rằng đó là ly uống nước của nghĩa quân Tây Sơn lúc xưa làm ruộng ở đây. Không biết thực hư ra sao”.

Anh Đinh H’Lum còn kể rằng lâu lắm rồi, có nhiều đêm người dân trong vùng còn nghe tiếng cày, cuốc và nhìn thấy một người con gái Ba Na xinh đẹp đang chỉ đạo quân dân làm ruộng giữa cánh đồng Cô Hầu.

Nhờ anh Đinh H’Lum dẫn đường, chúng tôi tiếp tục băng rừng Ca Nông đi thăm vườn mít Cô Hầu. Trên con  đường mòn dẫn vào vườn mít, có nhiều cây mít cổ thụ đổ ngã, đã mục, nằm ngang lối đi. Thưa thớt bên đường, có nhiều cây mít còn xanh tươi được gắn biển hiệu.

Chúng tôi thử đếm một vòng trong khoảng 1.000 m² có hơn 20 cây mít cổ thụ. Càng đi sâu vào rừng càng bắt gặp nhiều cây mít cổ thụ hơn và có những cây đang có trái.

Những cây mít đại thụ trong vườn mít Cô Hầu đã được gắn biển nhắc nhở bảo vệ

Anh Đinh H’Lum tâm sự: “10 năm trước, mình đi qua đây còn gặp rất nhiều cây mít có trái và hái về ăn. Nhưng bây giờ ít gặp lắm rồi vì nhiều cây mít bị mục, gãy đổ, nhiều cây bị người ta chặt còn trơ gốc...”. Anh Tuấn còn cho hay hiện nay khu di tích vườn mít, cánh đồng Cô Hầu ngày càng bị thu hẹp.

“Trước đây nó rộng khoảng 80 ha nhưng bây giờ chỉ còn khoảng 60 ha. Từ khi được công nhận di tích quốc gia vào năm 1991 cho đến nay, vườn mít và cánh đồng Cô Hầu chưa được đầu tư xây dựng nhiều nên không thu hút khách đến thăm. Nếu được tỉnh quan tâm xây dựng, nó sẽ trở thành điểm du lịch về nguồn thú vị”- anh Tuấn trăn trở.

Không riêng gì nơi đây, có nhiều quần thể di tích Tây Sơn Thượng đạo chúng tôi đã viếng thăm ở thị xã An Khê cũng chưa được đầu tư đúng mức nên đang bị xuống cấp và chưa trở thành điểm du lịch về nguồn cho thế hệ sau như anh Tuấn mong muốn. 

Tình đoàn kết Kinh - Thượng

Sau khi đi thăm vườn mít và cánh đồng Cô Hầu, chúng tôi đến gặp già làng Đinh Xuôi ở thôn Cây Kuao, xã Nghĩa An. Ông Đinh Xuôi được cha ông kể lại rằng trong quá trình vận động đồng bào dân tộc thiểu số tham gia nghĩa quân Tây Sơn, Nguyễn Nhạc đã vào rừng Mộ Điểu vận động đồng bào Ba Na ở làng Cổ Yểm. Tại đây, Nguyễn Nhạc đã gặp người con gái xinh đẹp của tù trưởng trong làng tên là Ya Đố. Để mối tình Kinh – Thượng thêm khăng khít, tù trưởng đã gả con gái cho Nguyễn Nhạc.

Từ khi lấy Nguyễn Nhạc, Ya Đố đã tích cực vận động đồng bào Ba Na ủng hộ và đóng góp của cải cho phong trào Tây Sơn. Nhận thấy đất đai trong rừng Mộ Điểu màu mỡ, Nguyễn Nhạc liền  giao cho Ya Đố với một số người Kinh giỏi sản xuất vận động dân làng khai hoang trồng cây lương thực.

Cũng như nhiều người dân Ba Na, anh H’Lum cũng học Cô Hầu trồng mít

Cùng với dân làng tìm đất khai hoang trong nhiều tháng, Ya Đố đã lập nên một cánh đồng hơn 20 mẫu bằng phẳng và đất đai màu mỡ ở xã Nghĩa An để trồng lúa nuôi quân. Người dân trong vùng gọi đó là cánh đồng Cô Hầu. Tại đây, Ya Đố còn cho trồng cam, mít mà bà lấy giống từ miền xuôi lên.

Bà Ya Đố là điển hình cho những người con gái Ba Na ở Tây Nguyên tham gia phong trào khởi nghĩa nông dân Tây Sơn. Mối tình của bà với Nguyễn Nhạc chính là biểu tượng của tình đoàn kết Kinh - Thượng trong cuộc đấu tranh lật đổ chúa Nguyễn Đàng Trong  đang ở thời kỳ thối nát lúc bấy giờ...

Trong thời gian ở với Nguyễn Nhạc, bà Ya Đố đã có mấy lần xuống miền xuôi lấy giống cam, chanh về trồng khắp làng mình. Tương truyền vườn cam ở Kon Hà Nừng (huyện K’Bang) có từ thời bấy giờ. Còn rừng mít ở trong dãy núi Kon Chơ Ví (xã Nghĩa An) cũng do bà Ya Đố trồng và đến nay ở đây vẫn còn nhiều cây mít cổ thụ.

Không biết cánh đồng Cô Hầu đã cung cấp được bao nhiêu lương thực nhưng lúc bấy giờ chính nó đã nuôi sống nghĩa quân Tây Sơn trong buổi đầu dấy nghiệp.

Nhờ sự giúp đỡ của Ya Đố, anh em Tây Sơn đã tìm đến Plei Sýt (xã Nam), Đê Tung (xã Đông, huyện K’Bang) mở rộng căn cứ. Truyền thuyết ở Đê Chơ Gang (nay thuộc xã Phú An, thị xã An Khê) còn kể Bok Nhạc thường xuyên vào đây nhiều lần và dừng chân trên hòn đá lớn bên bờ suối Chơ Ngang (tiếng Ba Na gọi là Thông Chơ Ngao). Sau này, ông Nhạc về xuôi, dân Đê Chơ Gang gọi hòn đá đó là đá ông Nhạc (tiếng Ba Na gọi là Tờ Mo Bok Nhạc).

Ya Đố và người dân Ba Na luôn trung thành với nhà Tây Sơn. Nhiều cụ già trong vùng kể rằng Gia Long sau khi tiêu diệt được nhà Tây Sơn đã đưa quân về đây đàn áp và bị người dân chống trả quyết liệt và họ đã rào làng để tự vệ trong một thời gian dài.

Từ chối cuộc sống phồn hoa Sau khi lên ngôi, Nguyễn Nhạc đã sai quân lên đón bà Ya Đố về Quy Nhơn nhưng bà không thích về sống ở chốn phồn hoa đô hội mà ở lại với người dân Ba Na và sau đó mất tại đây. Tương truyền ngọn núi Tơ Gu cao nhất trong vùng ở huyện K’Bang là nơi an nghỉ cuối cùng của bà Ya Đố. Đứng trên đỉnh núi này, bà Ya Đố có thể trông xuống Quy Nhơn, nơi Nguyễn Nhạc đóng đô. Dân gian còn kể trong buổi lễ đưa tang bà, cả vùng núi đông chật người, voi, ngựa và tiếng cồng chiêng vang rền như sấm. Trong tâm thức của đồng bào Ba Na ở đây, Ya Đố là nữ thần trong các chuyện kể, sử thi Ba Na. Trong buổi lễ hội lớn của một số Plei (làng) ở huyện K’Bang, cùng với tiếng cồng chiêng vang dội thì trong lời khấn của già làng thường có câu: “Ơ thần núi, thần sông, Ơ ông Bok Teng, Ơ bà Ya Đố, Lũ làng xin mời về...”.