Võ An Ninh và 100 mùa xuân

Nước da vẫn đỏ đắn, mái tóc bạc trắng dựng đứng như bờm sư tử, con người cụ toát lên vẻ dung ung của một vị lão tướng. Trải qua hầu hết những thăng trầm của lịch sử đất nước thế kỷ 20, Tết Ất Dậu này cụ Võ An Ninh đang hưởng mùa xuân thứ 100 của cuộc đời.

Sau già nửa thế kỷ trong hành trình chinh phục cái đẹp, dấu chân in trên khắp mọi nẻo đường Tổ quốc, đạt được rất nhiều giải thưởng trong nước và quốc tế, đến nay do tuổi già sức yếu, lão nghệ sĩ Võ An Ninh đã thực sự nghỉ ngơi. Hằng ngày cụ được con cháu chăm chút bữa ăn, giấc ngủ. Đều đặn hằng tuần cụ vẫn đi nghe nhạc, ra ngoại ô ngắm cảnh thiên nhiên... Di chuyển khó khăn, mắt đã mờ nhưng trí tuệ cụ Võ còn rất mẫn tiệp. Bằng giọng rủ rỉ, cụ hào hứng ôn lại vài kỷ niệm trong quãng đời cầm máy, cái thời mà cụ được anh em đồng nghiệp gọi là người luôn "đầu têu" ra đề tài mới. Người đầu tiên giới thiệu Sapa với công chúng. Người phát hiện ra những cái đẹp "một đi không trở lại" của thời đại như cảnh chợ hoa ngày Tết, vẻ đẹp của các cô thiếu nữ thời những năm 30, những ông đồ nho bày mực tàu giấy dó viết câu đối xuân, đưa bút hất lên nét cong sống động...

Các nhà phê bình nghệ thuật Pháp đã gọi cụ Võ là "con người của phong cảnh" hay "nói đến Võ An Ninh là nói đến phong cảnh". Tổ quốc trong tác phẩm Võ An Ninh đẹp như những áng thơ giàu chất sử thi. Hỏi cụ có bí quyết riêng gì khi cầm máy, cụ sôi nổi: "Thực ra cũng là cảnh ấy nhưng chỉ cần nhích máy lên cao một chút hoặc thấp xuống một chút, sang trái một chút hoặc sang phải một chút... là bức ảnh đã khác. Phải "bới" chỗ đó ra bằng mắt để chộp được cái đẹp". Trong một chuyến đi săn ảnh với 9 anh em ở một vùng quê tại Nam Định, Võ An Ninh thời đó dám "chấp" anh em chọn cảnh chụp trước còn mình chỉ được chọn những góc mà anh em... không thèm chụp. Dẫu vậy, tác phẩm của Võ An Ninh lúc đó khiến đồng nghiệp kinh ngạc. Theo cụ, cái quan trọng nhất của người nghệ sĩ là phải đi nhiều. Đi và thu lại trong ống kính của mình những hình ảnh và sự kiện, nếu chỉ "quanh quẩn xó nhà" rồi cũng sẽ nhàm. Sức đi của cụ khiến mọi người kinh ngạc. Để "chinh phục Sapa", cụ đã lên đó không dưới 40 lần, từng đứng lên yên ngựa, vươn qua hàng rào thưa chọn góc độ đẹp để bấm máy, hoặc ngồi "rình" cả tuần liền để "chớp" được khoảnh khắc cả Sapa trong biển mây trắng bồng bềnh... "Cụ chụp ảnh có tốn nhiều phim không ạ?". Cụ lắc đầu quả quyết: "Tôi chụp cái nào chắc cái ấy. Chọn ảnh ngay ở mắt chứ chẳng đợi ra phim". Rất nhiều cảnh bình thường khi vào ống kính của cụ bỗng trở nên mới lạ. Bằng giọng nghiêm trang, cụ yêu cầu tôi đến trước một bức ảnh treo trên tường chụp mảnh ruộng cày ải, trên con đường với hàng cây trụi lá chạy thấp thoáng bóng một người nhỏ bé và cụ giải thích: "Người phụ nữ thu hai tay co ro vào trong áo, không buồn đỡ lấy đôi quanh gánh trên vai - cử chỉ này đặc tả được cái giá lạnh của miền Bắc... Tôi luôn chú ý làm sao cho bức ảnh có hồn, gợi sự suy ngẫm, nhìn lâu sẽ toát lên cảm xúc". Hẳn đây sẽ là những kinh nghiệm quý cho các lớp nghệ sĩ đi sau.

Hình ảnh người phụ nữ trong ảnh Võ An Ninh

Nón chợ làng - tác phẩm của Võ An Ninh

Phụ nữ luôn là đề tài hấp dẫn cho các nhà nhiếp ảnh. Ảnh phụ nữ so với khối lượng tác phẩm của cụ Võ không nhiều, song đều rất ấn tượng, đã khắc họa được cái đẹp đằm thắm rất riêng của phụ nữ Việt ở mỗi vùng đất, qua mỗi thời kỳ. Tôi hỏi cụ về cô gái ngã người trên đống rơm vàng trong tác phẩm Hương lúa. Lim dim mắt, khẽ vuốt chòm râu cước, cụ thong thả kể về chuyến đi Hà Đông năm 1950 tình cờ gặp một cô gái nhìn có duyên. Võ An Ninh đề nghị cô tựa vào cây rơm để chụp ảnh, không ngờ rơm lún làm cô mất đà... "Giời cho tôi cái ngã rất tự nhiên ấy! Và cô gái cắn cọng rơm trên môi là một ẩn ý của tôi đấy". Tuy vậy, cô gái ấy là ai, cụ không biết tên và chưa một lần được gặp lại... Rất nhiều ảnh phụ nữ đã bị hủy hoại bởi... những cơn ghen của người vợ quá cố. "Vợ quá cố của tôi ghen lắm! Ghen ơi là ghen! Mà tôi thì rất "nhát": nhiều phụ nữ theo đuổi nhưng không khi nào dám "dây" vào. Niềm say mê cầm máy là tất cả đối với tôi. Bạn bè thường đùa: cổng nhà thằng Ninh phải dán chữ: nhà có vợ dữ! Chuyện bà ấy lấy kim chọc... thủng mắt phụ nữ trong các tấm phim đã được nhiều bài báo quốc tế nhắc đến". Nhiều người biết tính bà vợ ghen nên càng trêu chọc. Mà trêu rất "ác"! Chẳng hạn, trong một buổi chợ, có bốn cô gái đi du xuân thấy hai vợ chồng anh chàng nhiếp ảnh bèn cố ý vẫy chàng đầy... tình ý. Lập tức bà xã sôi sục: “Kìa! Ra với các mẹ đi không có lại bất hiếu”. Khi chàng nghệ sĩ bị tai nạn, phải cưa nửa bàn chân, vài phụ nữ vào viện thăm cũng bị vợ ngấm nguýt, dằn vặt...

"Có khi nào cụ khai thác đề tài ảnh nude?". "Nude là một đề tài khó và tinh tế. Những năm 1940-1950 tôi cũng thuê người mẫu chụp khỏa thân nhưng chưa từng công bố những ảnh đó". "Vì cụ chưa ưng ý hay là...?". Cụ sôi nổi cắt lời: "Nếu không đẹp thì tôi đã không chụp! Song đó là những ảnh chụp cho riêng mình. Khi chết tôi sẽ mang theo xuống mồ".

Nỗi niềm ở tuổi bách niên

Gần 70 năm cầm máy, khối lượng phim ảnh của cụ Võ thật đồ sộ. Nhiều năm nay, việc bảo quản chúng là việc cụ lo lắng hằng ngày. Cụ gọi chị Lộc, con gái cụ, dẫn tôi đi xem nơi cất giữ phim ảnh. Một căn phòng đầy chật những thùng carton lớn nhỏ. "Đấy là những tư liệu của bố tôi, còn nhiều bộ ảnh quý chưa từng công bố. Chúng tôi cố gắng bảo quản ở mức tốt nhất có thể, nhưng nếu không có các phương tiện bảo quản hiện đại ắt chúng sẽ bị hủy hoại bởi thời gian". Nhiều tổ chức, cá nhân trong và ngoài nước muốn nghiên cứu về các tác phẩm của cụ nhưng gia đình không thể giở những kho phim ảnh ấy ra được. Con cái cụ có ý định lập cho cụ một bảo tàng cá nhân trên một mảnh đất của gia đình ở quận 2. Nhưng rất không may mảnh đất ấy rơi vào khu quy hoạch "treo" từ nhiều năm nay. Gia đình đã yêu cầu được đổi lấy mảnh đất khác để có thể mở bảo tàng. Đây cũng là nguyện vọng của của Sở Văn hóa, Hội Nhiếp ảnh TP.HCM và những người yêu kính cụ Võ. Nhưng hiện vẫn phải chờ... quy hoạch. "Chờ thì chờ đến bao giờ ? - giọng cụ đầy thất vọng - Nếu tôi chết đi, kho tư liệu này hỏng rồi mọi người mới tiếc rẻ thì đã quá muộn!".

Bộ lịch sử bằng hình ảnh đồ sộ hầu như xuyên suốt thế kỷ 20 này nếu không được bảo quản đúng, để thất tán và hư hỏng thì sẽ là một tội lớn không chỉ của một cá nhân. Thiết nghĩ, đây chính là trách nhiệm của những nhà bảo tồn di sản văn hóa.

Rất mong trong mùa xuân này niềm mơ ước của lão nghệ sĩ thành hiện thực: tự tay cắt băng khánh thành bảo tàng nghệ thuật của mình. Đó là việc làm cuối cùng của cụ vì hậu thế. Nhưng để làm được điều đó hẳn còn phải hy vọng và chờ đợi.