Vĩnh biệt nhà trí thức thời đại Susan Sontag

“Một tác phẩm đáng đọc là một sự giáo dục con tim. Nó phóng thích cảm xúc về khả năng tính của con người, về bản chất con người, về những gì xảy ra trên thế giới. Nó là kẻ tạo ra nội tâm” – Susan Sontag (trả lời phỏng vấn tờ Paris Review năm 1995, về mục đích của văn chương)

“Như (triết gia) Hegel viết, vấn đề của lịch sử là vấn đề của lương tâm. Những gì thật sự nghiêm túc tôi thu lượm từ chuyến đi đã đưa tôi đến điểm khởi thủy: Thế đứng bi kịch của một người Mỹ, một người Mỹ cấp tiến phi liên kết. Người Mỹ cấp tiến (thì) lĩnh hội vấn đề đạo đức rõ ràng để giãi bày những mâu thuẫn bị che giấu...” – đó là một đoạn trong tiểu luận A Trip To Hanoi (Một chuyến đi đến Hà Nội) của Susan Sontag, khi bà đặt chân đến thủ đô Việt Nam trong những ngày Mỹ dội bom khốc liệt vào năm 1968. Được xem là một trong những trí thức hàng đầu Mỹ, Susan Sontag đã từ trần hôm 28-12-2004.

Một hiện tượng thời đại.- Là tác giả 17 quyển sách được dịch sang 32 thứ tiếng, Susan Sontag đã tỏa sáng trên văn đàn cách đây 40 năm với tác phẩm Notes on Camp (Ghi chép ở trại). Bà còn là cây bút bình luận báo chí xuất sắc, với những ý kiến sắc sảo về đủ lĩnh vực, từ nhiếp ảnh, mỹ học, kịch nghệ, vũ đạo đến phê bình văn học. Bà cũng là nhà hoạt động nhân quyền nổi tiếng thế giới. Susan Sontag, tóm lại, là một hiện tượng thời đại. Trong bài viết trên tờ Rolling Stone năm 1979, Jonathan Cott gọi Sontag là nhà văn “liên tục kiểm nghiệm tư tưởng, cảm xúc, lương tâm, đạo đức và mỹ học”. Sinh ngày 16-1-1933 tại New York City, sống tại Tucson và Los Angeles, Sontag trưởng thành trong gia cảnh nghèo. Mẹ là giáo viên nghiện rượu và cha buôn hàng lông thú (chết tại Trung Quốc khi Sontag lên 5 và mẹ bà tái giá với sĩ quan Mỹ Nathan Sontag). Susan Sontag tốt nghiệp Trung học North Hollywood, sau đó học bốn đại học (California-Berkeley, Chicago, Harvard và Oxford). Năm 1950, khi vào Đại học Chicago, bà gặp và 10 ngày sau thành hôn với giảng viên trẻ Philip Rieff, 28 tuổi. Hai năm sau, 19 tuổi, Sontag sinh con trai đầu lòng. Năm 1959, bà ly dị nhưng không bao giờ bước tái giá.

Một thiên tài chữ nghĩa.- Năm 3 tuổi, Sontag đã mê sách. Năm 6 tuổi, bà đọc Madame Curie. Tiểu thuyết đầu tiên gây xúc động Sontag là Les Misérables (Những người khốn khổ) của Victor Hugo. Từ đó, chữ nghĩa ăn vào máu bà. Sontag còn nhớ, hồi 8-9 tuổi, mình thường nằm trên giường, ngắm không chán cái kệ sách, “giống như tôi nhìn những người bạn thân vậy; xem một quyển sách cũng tương tự bước xuyên tấm gương; tôi có thể đi khắp nơi; mỗi quyển sách là một cánh cửa dẫn đến một vương quốc”. Năm 14 tuổi, Sontag đã đọc kiệt tác The Magic Mountain (Núi thần) của Thomas Mann. “Sau khi đọc xong trang cuối, tôi không thể xa quyển sách và do đó tôi đọc lại từ đầu, đọc to, mỗi đêm một chương”. Sách đúng là ám ảnh của Susan Sontag. Cô gái nhỏ Sontag 15 tuổi là độc giả nhẵn mặt của hiệu sách Pickwick trên đại lộ Hollywood; và từng bị mẹ mắng rằng nếu “tiếp tục ôm sách suốt ngày như thế này, mày sẽ chẳng bao giờ có chồng cả!”. Năm 26 tuổi, Susan Sontag đến New York City, dạy triết tôn giáo tại Đại học Columbia. Và từ đam mê sách, bà trở thành cây bút bình luận văn học, viết về Albert Camus, Simone Weil, Jean-Luc Godard, Kenneth Anger, Jasper Johns...

Một trong những tác phẩm văn học chính trị của Susan Sontag

Một trí thức lớn.-

Bà là nhà trí thức lớn đúng nghĩa khi không sống trong tháp ngà và đứng bàng quan ngoài đời sống văn hóa đương đại. Nhạc trẻ, lối sống thanh niên trong một nước Mỹ hoang mang bởi cuộc chiến Việt Nam, xu hướng hippie..., tất cả đều không lọt khỏi sự quan sát minh mẫn và sắc sảo của Sontag. Năm 1976, khi 43 tuổi, Sontag bị ung thư vú và người ta nói rằng bà chỉ còn cơ hội sống 5 năm. Tuy nhiên, bà không chết, và tung ra quyển Illness as Metaphor (Bệnh tật như phép ẩn dụ), chỉ trích thái độ yếm thế. Với bà, bệnh tật không là số phận. Trước đó, tháng 5-1968, Sontag đến Hà Nội. Chứng kiến tận mắt hình ảnh giết chóc ghê rợn từ bom Mỹ dội xuống Hà Nội, Sontag đã viết rằng “chủng tộc da trắng là khối ung thư của lịch sử nhân loại”!” Chuyến đi hai tuần của bà trở thành đề tài chỉ trích của không ít học giả - trí thức Mỹ. Paul Hollander gọi Sontag là “một kẻ hành hương chính trị”, “phỉ báng chủ nghĩa đa nguyên tự do phương Tây và tôn kính các cuộc cách mạng nước ngoài”. Trong cùng năm, Sontag đến Cuba. Giữa thập niên 1990, tên tuổi Susan Sontag nổi như cồn. Bà được trao nhiều giải văn học cấp quốc gia của nước ngoài (Giải Nghệ thuật Hoàng gia Tây Ban Nha, Giải Hòa bình Chính phủ Đức...). Năm 2000, bà được trao Giải Văn chương toàn quốc (Mỹ) với tác phẩm In America (ở nước ngoài).

“Tôi chưa từng thấy nhà trí thức nào thông tuệ với khả năng kết nối và liên hệ vấn đề tốt như Susan Sontag” – nhận xét của nhà văn Carlos Fuentes (Mexico). Không chỉ xã hội, Sontag cũng tham gia mạnh chính trị (như thái độ đối với cuộc chiến Việt Nam). Từ năm 1987-1989, bà làm Chủ tịch Tổ chức Văn học PEN (Mỹ). Khi đại giáo sĩ Iran Ruhollah Khomeini tuyên án tử cho Salman Rushdie bởi tội báng bổ Hồi giáo trong quyển The Satanic Verses, Sontag đã kích động chiến dịch phản kháng trong giới văn chương thế giới. Bà tham gia không mệt mỏi các vấn đề nhân quyền. Thập niên 1990, bà liên tục đến Nam Tư, kêu gọi thế giới hành động khẩn cấp trước nạn diệt chủng tại đây. Nếu theo dõi các tạp chí như New Yorker hoặc New York Book of Review, bạn có thể thấy thêm Sontag là cây bút thường xuyên chỉ trích Nhà Trắng. Vài ngày sau sự kiện 11-9-2001, Sontag đã lên án chính sách ngoại giao Mỹ và cho rằng đó là nguyên nhân dẫn đến thảm họa khủng bố. Một trong những bài bình luận chính trị gần đây của bà là Regarding the Torture of Others (Về vấn đề hành hạ những người khác), viết trên tờ New York Times Magazine (23-5-2004), bày tỏ phản ứng trước sự kiện lính Mỹ tra tấn tù binh Iraq tại nhà tù Abu Ghraib.

Cuối cùng, hiện tượng Susan Sontag còn là kịch tác gia và đạo diễn. Bà đã viết kịch bản đồng thời đạo diễn cho bốn phim Duet for Cannibals (1969), Brother Carl (1971), Promised Lands (1974; về chính trị Trung Đông) và Unguided Tour (1983). Vở kịch Alice in Bed của bà được diễn tại Mỹ, Mexico, Đức và Hà Lan (vở kịch gần đây, Lady from the Sea, được diễn tại Ý, Pháp, Thụy Sĩ và Hàn Quốc). Susan Sontag – bà đúng là một hiện tượng của trí thức thế giới.