Vóc dáng bề thế của văn học Việt 50 năm qua

Văn học Việt Nam đương đại phải là một sứ giả mang văn hóa Việt Nam đến với thế giới

Hội thảo Tổng kết văn học Việt Nam sau 1975 với chủ đề "Thành tựu cơ bản của văn học Việt Nam sau 1975: Diện mạo, khuynh hướng và thể loại" do Hội Nhà văn Việt Nam tổ chức ngày 16-9 tại TP HCM, quy tụ nhiều đại biểu tham gia.

Nhìn lại để bước tới

"Kể từ năm 1975 đến nay, văn học Việt Nam có bước phát triển mạnh mẽ, đạt được những thành tựu đáng kể, các nhà văn sáng tạo tác phẩm có giá trị cao về tư tưởng nghệ thuật, góp phần vào quá trình xây dựng và phát triển đất nước. Tuy nhiên, như cuộc đời một con người, mỗi giai đoạn đều cần nhìn lại quá khứ để tiếp bước tương lai. Nhất là trong xã hội hiện nay, khi khoa học phát triển toàn diện, quá trình hội nhập toàn cầu đặt ra nhiều yêu cầu và nhiều cách thức đòi hỏi sự sáng tạo, cống hiến cũng như trách nhiệm của nhà văn Việt Nam" - nhà thơ Dương Dương Hảo, Chánh Văn phòng Hội Nhà văn Việt Nam, mở đầu hội thảo.

Nhà văn Nguyễn Bình Phương - Tổng Biên tập Tạp chí Văn nghệ Quân đội, Phó Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam - nhận định khi nhìn vào số lượng tác giả cũng như tác phẩm văn học trong nửa thế kỷ qua có thể thấy đã hình thành một vóc dáng bề thế trên diện rộng của văn học. "Việc Hội Nhà văn Việt Nam tổ chức chuỗi các cuộc hội thảo mang tinh thần tổng kết không phải nhằm đoạn tuyệt hay kết thúc một giai đoạn văn học. Trái lại, mục đích chính là để góp phần tạo đà cho bước phát triển tiếp theo một cách liền mạch hơn, vững vàng hơn, chuyên nghiệp, chất lượng hơn" - nhà văn Nguyễn Bình Phương cho biết.

Theo nhà thơ Phan Hoàng, bối cảnh lịch sử khác biệt trong từng giai đoạn 50 năm qua của TP HCM đã trở thành chất liệu được phản ánh sâu sắc, phong phú trong văn học nghệ thuật, mà thi ca là một trong những lĩnh vực tiên phong. Tiếp nối các thế hệ đi trước, từ cuối thập niên 1990 cho đến nay, TP HCM không ngừng xuất hiện những cây bút trẻ tài năng, có người nhanh chóng khẳng định bằng những tác phẩm mới được bạn đọc nồng nhiệt đón nhận và được vinh danh bằng các giải thưởng. Có thể chưa đạt được tầm cao nghệ thuật nhưng sự thành công ấy là bệ phóng quan trọng cho hành trình thơ bền bỉ cho những bạn thơ, nhất là các bạn thơ trẻ, với nhiều hứa hẹn ở tương lai.

Trong đời sống văn chương TP HCM, thơ viết cho thiếu nhi có một vị trí riêng với những đường nét, gam màu sinh động. Những vần thơ dành riêng cho lứa tuổi măng non không chỉ phản ánh thế giới tâm hồn, hướng đến việc hình thành nhân cách cho trẻ em mà còn thể hiện được đời sống hiện đại, tinh thần hội nhập của một đô thị năng động, không ngừng đổi mới, phát triển. Nửa thế kỷ qua, thơ thiếu nhi TP HCM có nhiều đổi mới, vừa gìn giữ và tiếp nối nguồn mạch truyền thống của văn học dân tộc vừa chuyển mình và cách tân theo hướng hiện đại hóa.

Nhiều vấn đề mới của thời đại số được đặt ra

PGS-TS Trần Lê Hoa Tranh, Trường ĐH KHXH&NV - ĐHQG TP HCM, cho rằng quá trình giao lưu, tiếp biến văn hóa trong văn học Việt Nam 50 năm qua nếu tổng kết đầy đủ sẽ là những bài học vô cùng quan trọng cho tương lai. "Từ đó, chúng ta sẽ nhận ra được những cơ hội và thách thức. Đây là cơ hội vàng để chúng ta chứng tỏ mình, nâng cao vị thế văn học Việt Nam trên toàn cầu" - PGS-TS Trần Lê Hoa Tranh nêu ý kiến

Tại hội thảo, nhiều vấn đề mới cũng đã được các đại biểu trao đổi như từ những năm 2010 - 2020 Việt Nam hội nhập mạnh mẽ vào toàn cầu hóa, mạng internet và mạng xã hội lan tỏa sâu rộng, đời sống xuất bản thương mại sôi động hơn. Đặc biệt, từ sau năm 2010, các diễn đàn trực tuyến, blog văn chương, nhóm phê bình trên Facebook, và gần đây là YouTube, TikTok… đã mở ra không gian phê bình "phi chính thống", song song với phê bình hàn lâm, học thuật. Điều này tạo ra một công luận văn học mới, nơi độc giả trở thành người tham gia trực tiếp vào "thẩm định" văn học.

Văn học mạng (tản văn, light novel, webtoon) phát triển, mở ra không gian tiếp nhận mới. Đặc biệt, sự lên ngôi của review (bình luận) sách trên các nền tảng số, tác động đến thị trường xuất bản và hình thành lớp "phê bình phi chuyên nghiệp" nhưng có ảnh hưởng rộng đến độc giả và làm tăng doanh số bán sách.

Kỷ nguyên số cũng mở ra những phương thức như: Phê bình văn học số (digital literary criticism), sử dụng dữ liệu lớn (big data), kho văn bản điện tử để phân tích xu hướng sáng tác, ngôn ngữ, mạng lưới liên văn bản. Trí tuệ nhân tạo (AI) có thể hỗ trợ xử lý văn bản, tìm motif, cấu trúc tự sự, từ đó mở ra phê bình định lượng.

Những hiện tượng mới như tiểu thuyết mạng, thơ Instagram, webtoon… đặt ra thách thức cho phê bình truyền thống. Ở Việt Nam, tuy còn sơ khai nhưng các dự án số hóa văn học, xây dựng thư viện trực tuyến, phân tích ngữ liệu (corpus linguistics) đã bắt đầu. Đây sẽ là hướng phát triển tất yếu nếu muốn hội nhập giới học thuật quốc tế.

Những người trong cuộc cho rằng kỷ nguyên số vừa là thách thức vừa là cơ hội, phê bình đại chúng trên mạng xã hội tuy cảm tính nhưng lại gắn với công chúng rộng; ngược lại, phê bình hàn lâm phải tìm cách không xa rời độc giả. Sự kết hợp cả hai mới tạo nên một hệ sinh thái phê bình lành mạnh.