Xếp hạng đại học: Thang đo và gánh nặng

(NLĐO)- Từ Harvard, ĐH Quốc gia Singapore đến các ĐH Việt Nam, câu hỏi chung vẫn là: dùng bảng xếp hạng như công cụ để phát triển hay trở thành nạn nhân?

Trong 2 thập kỷ qua, các bảng xếp hạng đại học quốc tế đã trở thành một trong những công cụ ảnh hưởng lớn nhất đối với giáo dục đại học toàn cầu. Từ chỗ chỉ là công cụ tham khảo, các hệ thống xếp hạng đã phát triển thành một "thước đo" quan trọng, định hình uy tín học thuật, tác động đến chính sách quốc gia, và định hướng chiến lược của nhiều cơ sở giáo dục.

Tuy nhiên, lịch sử hình thành, phương pháp luận và tác động của các bảng xếp hạng lại phức tạp và gây tranh cãi. Bài viết này trình bày tiến trình phát triển của các bảng xếp hạng, so sánh 3 hệ thống lớn nhất hiện nay (QS, THE, ARWU), phân tích tác động của chúng đối với giáo dục đại học châu Á, và cuối cùng nhận diện xu hướng mới trong bối cảnh nhiều trường đại học phương Tây bắt đầu rút lui.

Lịch sử hình thành các bảng xếp hạng đại học

Ban đầu, xếp hạng đại học chỉ tồn tại ở phạm vi quốc gia. Từ năm 1983, tại Mỹ, tờ báo U.S. News & World Report bắt đầu công bố bảng xếp hạng đại học. Bảng xếp hạng này nhanh chóng trở thành tài liệu tham khảo phổ biến cho phụ huynh và sinh viên.

Đến năm 2003, một bước ngoặt quan trọng xảy ra khi Nian Cai Liu, một giáo sư hoá học thuộc Đại học Giao thông Thượng Hải (Shanghai Jiao Tong University), công bố bảng xếp hạng Academic Ranking of World Universities (ARWU). Đây là bảng xếp hạng toàn cầu đầu tiên, tập trung chủ yếu vào các chỉ số nghiên cứu như giải Nobel, giải Fields, số bài báo đăng trên các tập san lừng danh như Nature và Science, và số nhà khoa học được trích dẫn nhiều nhất. Dù bị phê phán về phương pháp luận nhưng ARWU đã mở ra kỷ nguyên "toàn cầu hóa" của hoạt động xếp hạng đại học.

Năm 2004, Times Higher Education (THE) và Quacquarelli Symonds cùng hợp tác xuất bản QS – THE World University Rankings. Hệ thống này khác với ARWU ở chỗ bổ sung thêm các chỉ số về danh tiếng học thuật và danh tiếng ở các nhà tuyển dụng, khiến kết quả gần gũi hơn với nhu cầu của sinh viên và thị trường lao động. Tuy nhiên, đến năm 2010, chính thức tách ra, hình thành ba "ông lớn" trong lĩnh vực xếp hạng đại học: ARWU, QS, và THE vẫn đang thống trị cho đến hiện nay.

So sánh ARWU, QS và THE

Mặc dù cùng hướng tới mục tiêu so sánh chất lượng đại học, ba bảng xếp hạng lớn lại khác nhau về tiêu chuẩn và phương pháp. Những khác biệt này giúp giải thích tại sao thứ bậc của đại học trong ba bảng xếp hạng không nhất thiết phải nhất quán.

Bảng xếp hạng ARWU đại diện cho cách tiếp cận nghiên cứu khoa học là trung tâm. Các chỉ số đánh giá gần như hoàn toàn dựa trên thành tích khoa học như giải thưởng Nobel, bài báo nghiên cứu công bố trên tập san Nature và Science, hay nhà khoa học được trích dẫn nhiều nhất. Cần nói thêm rằng Nature và Science là hai tập san khoa học hàng đầu trên thế giới và thường công bố những công trình mang tính đột phá. Ưu điểm của ARWU là tính khách quan, định lượng và dễ đo lường nhưng hạn chế là bỏ qua giảng dạy, quốc tế hóa và phục vụ xã hội.

QS World University Rankings (viết tắt là QS) nghiêng về thương hiệu và danh tiếng. Phương pháp xếp hạng cho trọng số gần 50% tổng số điểm đến từ khảo sát ý kiến của học giả và nhà tuyển dụng. Bên cạnh đó, QS đánh giá cả tỉ lệ giảng viên/sinh viên, trích dẫn nghiên cứu, và quốc tế hóa. Nhờ vậy, QS được đông đảo sinh viên và phụ huynh quan tâm, nhưng yếu tố "danh tiếng" lại mang tính chủ quan cao, thường bất lợi cho các trường mới nổi.

THE World University Rankings (viết tắt là THE) cố gắng xây dựng bức tranh toàn diện hơn. Hệ thống thang điểm của THE dựa trên năm trụ cột: giảng dạy, nghiên cứu, trích dẫn, quốc tế hóa và thu nhập từ hợp tác công nghiệp. Tuy nhiên, phương pháp của THE thường xuyên thay đổi, khiến thứ hạng biến động mạnh, làm dấy lên tranh cãi về tính ổn định và minh bạch.

Tóm lại, ARWU coi trọng khoa học hàn lâm, QS nhấn mạnh đến sự danh tiếng, còn THE hướng đến một sự cân bằng toàn diện. Sự tồn tại song song của ba hệ thống xếp hạng phản ảnh thực tế rằng chất lượng đại học là một khái niệm đa chiều, không thể đo lường chỉ bằng một thước đo duy nhất hay một bảng xếp hạng duy nhất.