Thủy điện nhỏ: Họa không nhỏ

Chỉ 8 tháng, từ tháng 10-2012 đến tháng 6-2013 đã có 3 vụ vỡ đập thủy điện: thủy điện Đắk Krông 3 (Quảng Trị), Đăk Mêk 3 (Kon Tum) và Ia Krel 2 (Gia Lai). Một số sự cố tràn đập Hố Hô (Hà Tĩnh) hay vụ vỡ đường ống áp lực công trình thủy điện Đăm Bol - Đạ Tẻh (Lâm Đồng) cũng gây nhiều thiệt hại.

Đập chính thủy điện Ia Krel 2 (xã Ia Dom, huyện Đắc Cơ, tỉnh Gia Lai) vỡ toang cuốn đi nhiều người nhưng may mắn không có ai bị thiệt mạng Ảnh: CAO NGUYÊN

Thảm họa cần được nhìn nhận

Ba đập thủy điện bị vỡ là những công trình được liệt vào loại thủy điện nhỏ. Tuy nhiên, trừ chỉ tiêu về công suất lắp máy nhỏ hơn 30 MW, các công trình này đều cao hơn 15 m, theo phân loại của Ủy ban Thế giới về đập, đây là loại đập cao. Đập Ia Krel 2 có dung tích hồ gần 9 triệu m3, theo tiêu chuẩn Việt Nam được xếp vào loại hồ chứa vừa. Bên cạnh đó, tuy gọi là thủy điện nhỏ nhưng tổng vốn đầu tư không nhỏ: thủy điện Đắk Krông 3 là 210 tỉ đồng, Đăk Mêk 3 là 200 tỉ đồng và Ia Krel 2 là 120 tỉ đồng.

Xét cho cùng, chúng vẫn là công trình đập đầu mối khá lớn, vì thế khi xảy ra sự cố, thiệt hại không nhỏ cho cả chủ đầu tư và cộng đồng địa phương. Đơn cử, đập Ia Krel 2 bị vỡ gây ngập nhiều căn nhà và hàng trăm hecta đất canh tác, thiệt hại hàng chục tỉ đồng cho chính nhà đầu tư và gây nên tâm lý bất an chung cho người dân sống ở hạ lưu các hồ thủy điện.

May mắn là các sự cố vỡ đập trên đều xảy ra khi các công trình đang trong giai đoạn thi công hoặc mới bắt đầu tích nước nên không gây thiệt hại lớn về người (trừ đập Đăk Mêk 3 gây nên cái chết cho 1 người, đập Ia Krel 2 đã cuốn đi nhiều người nhưng may mắn được cứu thoát). Bởi vậy, hiểm họa vỡ đập là điều cần sớm được nhìn nhận, nhất là trong điều kiện thiên nhiên đang có nhiều biến động bất thường.

Cơ quan chức năng cũng mù mờ

Khi sự cố xảy ra, đầu tiên người ta thường nhìn vào khâu thiết kế hay thi công, điều đó là tất yếu. Nhưng ai cũng biết, để có thể xây dựng một công trình, phải qua rất nhiều khâu, các khâu này chính là những mắt xích để hệ thống quản lý nhà nước đánh giá sự tuân thủ về quy trình, về kỹ thuật và giám sát. Việc những người có trách nhiệm trong cơ quan nhà nước, các nhà đầu tư tuân thủ nghiêm quy trình trước khi bắt đầu xây dựng công trình sẽ là một yếu tố vô cùng quan trọng làm giảm thiểu, loại bỏ yếu tố con người gây nên sự cố.

Nhìn vào các sự cố diễn ra vừa qua, một điều làm người ngoài cuộc rất khó hiểu: Chính cơ quan chức năng còn chưa biết hồ sơ nằm ở đâu! Trong một báo cáo gửi Thủ tướng gần đây, Bộ Công Thương cũng xác nhận: Về quy hoạch thủy điện nhỏ của tỉnh và thiết kế cơ sở các dự án đã được UBND các tỉnh giao sở công thương phối hợp với các cơ quan liên quan thực hiện.

Tuy nhiên, do sở công thương các tỉnh đều thiếu hoặc chưa có cán bộ chuyên môn thủy điện; sự phối hợp giữa các cơ quan liên quan của tỉnh chưa thực sự chặt chẽ; ngân sách cho nghiên cứu quy hoạch hạn chế nên chất lượng quy hoạch và thiết kế cơ sở chưa thực sự đáp ứng yêu cầu và thường xuyên phải điều chỉnh, bổ sung. Một số dự án được thông qua thiết kế cơ sở có sơ đồ khai thác chưa hợp lý, công suất lắp máy quá cao ảnh hưởng đến hiệu quả đầu tư, khai thác của dự án cũng như hệ thống truyền tải điện hoặc tác động tiêu cực lớn đến môi trường - xã hội...

Thiếu hoặc không có cán bộ chuyên môn về thủy điện nhưng vẫn phải đảm nhận chức năng phê duyệt, cấp phép cho làm thủy điện cũng là vấn đề quan ngại.

Quay lại với các sự cố thủy điện liên tiếp xảy ra trong thời gian qua, nhà nước phải có chương trình kiểm tra và đánh giá sớm, toàn diện và chính xác nhất có thể về mức độ an toàn của các công trình này. Các đánh giá cần xác định mức độ tuân thủ nghiêm ngặt quy định pháp luật và quy trình quy phạm trong cả quá trình từ khâu quy hoạch, thiết kế đến thi công, quy trình vận hành và thực tế vận hành các công trình thủy điện. Đồng thời, việc tăng cường năng lực các cơ quan có thẩm quyền, việc đánh giá năng lực của các nhà thầu, các cơ quan thiết kế, thi công là việc cũng cần được thực hiện.

Chúng ta đã khai thác gần hết tiềm năng thủy điện của quốc gia, liệu chúng ta có nên dừng lại việc xây dựng thêm các công trình thủy điện kể cả lớn, nhỏ để đánh giá một cách toàn diện các công trình thủy điện để tránh những thảm họa do chính các con đập gây ra.