Sự nhỏ bé của bản sắc

Cách đây hơn chục năm, khi chuẩn bị xuất bản một cuốn sách, một nhà xuất bản ở Việt Nam bao giờ cũng tính đến bán cho thị trường nào, Hà Nội hay Sài Gòn. Tình hình cũng tương tự với phim ảnh, ca nhạc, sân khấu. Một mặc định đưa ra là: Hà Nội khó tính hơn Sài Gòn, gu Sài Gòn thích thực dụng, thích hài hơn Hà Nội.

Nhạt nhòa bản sắc Hà thành

Còn món ăn? Đừng hòng bán phở ăn với đĩa giá sống và rau húng ở Hà Nội. Không khéo mà bị người “sành mồm” Hà Nội chửi cho nát nước. Câu chuyện kinh điển là khách Sài Gòn ra Bắc bị chủ quán đuổi vì ăn phở hỏi giá đâu. Cùng để ngọt mồm, phở Bắc thì “tương” mì chính, phở Nam thì “nêm” đường. Lưu ý, “tương” và “nêm” là hai động từ đồng nghĩa nhưng mỗi miền chỉ dùng một từ, đồng âm với những từ khác, dùng lẫn lộn là không ai hiểu. Đấy là một loại bản sắc.

Bây giờ tình hình đã khác. Phở 24 từ Sài Gòn ra đã trụ lại được cả 10 năm nay. Ngay cả phở truyền thống thủ đô cũng đã ngọt vị đường. Giới trẻ Hà Nội tuy đón Starbucks - thương hiệu quán cà phê của Mỹ muộn hơn Sài Gòn vài tháng - nhưng cũng nô nức chẳng kém. Sách của Nhà Xuất bản Trẻ từ Sài Gòn ra bán tràn ngập phố sách Đinh Lễ ở Hà Nội. Nhã Nam thư quán ở Sài Gòn bán sách cũng rầm rộ không kém đại bản doanh phía Bắc. Trong khi đó, cuộc tranh cãi về bản sắc Hà Nội vẫn thu hút đám đông hăng hái, trên mạng và trên những phương tiện thông tin đại chúng khác.

Ảnh: Trương Vững

Trong một chương trình bình luận ca nhạc về Hà Nội trên tivi, một nữ phó giáo sư nghệ thuật học đã kiên quyết bắt hội đồng bình luận phải đồng ý với bà rằng: “Tiêu chuẩn đầu tiên để hát hay về Hà Nội là phải hát bằng giọng Hà Nội”. Nhưng trên các bảng xếp hạng Bài hát yêu thích, giới trẻ miền nào cũng nghe một danh sách bài như thế, ca sĩ nào cũng hát bằng một giọng không cần biết vùng miền, thậm chí còn không rõ thanh dấu như người nước ngoài nói tiếng Việt.

Bài hát của giới trẻ cũng chẳng ngại mà “tương”, mà “nêm” vài câu tiếng Anh cho vui tai. Tính quốc tế thì có lẽ không, vì ngoài vài chục triệu thanh thiếu niên nước nhà ra, không thính giả ngoại quốc nào biết đến mấy bài hát này. Thế nhưng, dư luận Việt Nam lại vô cùng bức xúc về đâu là bản sắc Việt khi cho rằng bài hát đình đám nhất hiện nay của một nhạc sĩ trẻ quê Thái Bình đạo nhạc Hàn Quốc. Khổ nỗi là những bài hát về Hà Nội thì tinh thần Hà Nội lắm nhưng chúng không may mắn bằng các món ăn. Món ăn biến tấu được nhiều vẻ, còn bài hát về Hà Nội cứ biến tấu cách hát đi là ngang phè.

Tình hình cũng không sáng sủa khi người ta bất lực trong việc truy nguyên gốc tích món phở Hà Nội. Nó có đạo món mì của người Tàu hay món xúp thịt bò của người Pháp không thì không ai chắc. Nhưng sự thật là sau 20-30 năm xuất hiện, phở đã được xếp vào hàng quốc hồn, quốc túy. Phở đồng nghĩa với một giá trị văn hóa Hà Nội. Người ta đành chấp nhận rằng phở ra đời sau khi có một TP Hà Nội theo mô hình hiện đại do người Pháp quy hoạch nên. Nó là kết quả của sự lai tạo, vì thế cũng biến đổi theo gu mỗi thời. Cuộc tranh luận về ẩm thực lại xoay theo hướng khác.

Tính đa diện cuốn hút

Những cuộc tranh luận về ẩm thực Hà thành gần đây ngoài việc tìm xem đâu là tính nguyên bản của những món ăn, còn là sự lựa chọn giữa tiêu chuẩn “ngon” và “thái độ phục vụ”. Có người cho rằng “ngon” thì đích thị nguyên bản, là chuẩn Hà Nội. Có những người chấp nhận “phở quát, cháo chửi” để ăn một món theo họ là ngon vì độ đậm đà của nước dùng, của bánh phở mềm mịn hay nước chấm thanh dịu. Có người phản đối, chưa biết ngon thế nào nhưng ngồi đợi cả giờ mới có cái ăn trong khung cảnh nhếch nhác, lại được khuyến mãi bằng tiếng chao chát của người phục vụ thì chả hơi đâu đâm đầu vào. Và như thế, không thể chấp nhận là một tiêu chuẩn cho Hà Nội. Thà rằng ăn gà rán KFC, uống cà phê take away (mang đi), tất cả xếp hàng trả tiền trước rồi lấy đồ. Đồ ăn thức uống trăm nơi như một, bù lại, thảnh thơi ngắm hồ Gươm còn có tinh thần Hà Nội hơn. Quả thực, đem hai tính chất “đẹp” và “ngon” để định giá cũng mơ hồ như gọi ra bản sắc. Người ta đã chuyển dịch mối quan tâm về bản sắc từ vật chất sang hành vi.

Gần đây, khi những cuốn sách như Hà Nội băm sáu phố phường của Thạch Lam hay Miếng ngon Hà Nội của Vũ Bằng được tái bản, có người đã cười nhạt: “Đúng là chỉ có ở ta, viết về món ăn mà cũng thành danh tác!”. Nghe thì có vẻ là điều không may cho văn học nước nhà nhưng lại là điều may cho Hà Nội. Trong hệ thống “nhận diện thương hiệu” Hà Nội, món ăn đã nổi lên như một thứ trường cửu và không tầm thường như lối suy nghĩ cổ điển rằng nghĩ không vượt qua được cái dạ dày thì không làm nên chuyện. Trong khi những thành tựu trí tuệ của người Việt hiếm hoi lắm mới có mặt đây đó trên thế giới thì trong các cuốn thực đơn đồ ăn châu Á trên đường du lịch, phở bò hay nem rán - hai món tủ của dân Hà Nội -  xuất hiện đỡ tủi thân hơn, ít ra là được ghi bằng tiếng Việt hẳn hoi.

Thời gian đã chứng tỏ sự khao khát đồng nhất bản sắc Hà Nội với cái đẹp, hay là chân thiện mỹ, thông qua ẩm thực, giọng nói, cách ứng xử ở phạm vi cá nhân. Nó là một phản ứng trước những sai lầm về xáo trộn sự ổn định các quan hệ giai tầng một thời và quy hoạch mang tính vĩ mô về xây dựng con người Hà Nội thanh lịch, văn minh gần đây. Người ta đã nhận ra giá trị mang tính “danh tác” của những trang viết về ẩm thực Hà Nội hay là những thứ nho nhỏ mang tính cá nhân của con người đô thị.

Đã có một giai đoạn các nhà quản lý xóa bỏ hoặc xem thường những đặc điểm thị dân của Hà Nội dẫn tới việc không dựng ra được một chân dung hay bản sắc của Hà Nội, hay chính xác hơn, giữa bản sắc mong muốn có được và hiện thực quá khác biệt. Những cuộc tranh cãi triền miên về sự thanh lịch của người Hà thành hoặc thế nào là người Hà Nội gốc, một mặt chứng tỏ nỗi khát khao tìm lại vẻ đẹp mẫu mực về một tiêu chuẩn cư dân đô thị văn minh; mặt khác, thúc đẩy dư luận phục hưng các giá trị làm nên vẻ đẹp đó, tiến tới nhất thể chúng với định nghĩa bản sắc Hà Nội.

Hà Nội đã là một thành phố lai (hybrid) do kết quả của quá trình thuộc địa. Qua năm tháng, tính lai này vẫn là thứ tạo nên một phẩm chất đa diện hấp dẫn nhiều người tìm đến, cả khách du lịch lẫn giới sáng tác. Hà Nội có lẽ là một ví dụ đặc biệt để nói về đô thị hậu thực dân tái tạo bản sắc của mình. Những năm 1880, ở Hà Nội diễn ra cuộc đấu tranh giữa giữ lại những di tích bản địa và quy hoạch mới kiểu Pháp. Nhiều người Pháp đến Hà Nội muộn hơn đã tiếc nuối cho những di tích cổ bị phá để xây phố Tây.

Hiện nay, cuộc đấu tranh lặp lại. Giữ lại những hình hài cũ hay là xây mới kiểu toàn cầu hóa? Và thật lạ là giữa khoảng thời gian ấy, chúng ta vẫn nhận ra món phở ngày nay giống với thứ Thạch Lam đã miêu tả như một nhận diện bản sắc Hà Nội.