Trứ danh xứ Quảng

Những chiếc chảo nấu đường hiếm hoi còn lại ở làng Bảo An

Nghèo khổ cách mấy vẫn đến trường

Theo nhiều tư liệu xưa để lại, từ thế kỷ XV, tổ tiên của 3 gia đình Phan, Nguyễn, Ngô (đều có gốc ở Nghệ An) đã kết bạn và cùng vào khai phá vùng đất phía Bắc sông Thu Bồn rồi lập ra ấp Hòa Đa (nay là xã Điện Phước, huyện Điện Bàn). Sau một thời gian sinh sống, nhận thấy vùng đất bên kia sông màu mỡ, phì nhiêu, tổ tiên 3 họ kéo sang khai phá, lấy tên là Phi Phú, sau này đổi thành làng Bảo An.

Đình làng Bảo An

Dưới thời nhà Nguyễn, Bảo An có 27 người đỗ tú tài, 17 cử nhân và 2 phó bảng. Đến thời Pháp thuộc (giai đoạn 1925-1945), Bảo An có đến 50 người đỗ đạt từ thành chung đến tiến sĩ.

Từ năm 1914, ông giáo Phan Đắc Lộ mở lớp dạy học ở đình làng. Do số học sinh mỗi ngày một đông nên chính quyền cho phép mở trường. Đến năm 1928, Trường Tiểu học Bảo An được thành lập. Giai đoạn 1928-1945, Trường Tiểu học Bảo An đã đào tạo hàng trăm học sinh tốt nghiệp cấp tiểu học, hàng ngàn học sinh đỗ sơ đẳng yếu lược và cập yếu lược.

Trường Tiểu học Bảo An ngày nay đã đổi tên thành Trường Tiểu học Phan Thanh. Thầy giáo hiệu trưởng Đỗ Hữu Tào tự hào cho biết trường là cái nôi đào tạo những danh nhân nổi tiếng. Những nhà báo cự phách như Lương Khắc Ninh, Nguyễn Bá Trác, Phan Khôi; nhà trí thức cách mạng kiệt xuất Phan Thanh, Phan Bôi; nhà toán học GS Hoàng Tụy, GS Ngô Việt Trung; nhà giáo nổi danh như Khương Hữu Dụng, Lê Trí Viễn; nhà ngoại giao Đinh Bá Thi, Thiếu tướng Nguyễn Xáng… đã từ mái trường này ra đi làm rạng danh nước nhà.

“Có lẽ vì kế thừa truyền thống của các thế hệ đi trước mà những thế hệ sau cứ thế noi gương. Ở Bảo An, gia đình luôn coi việc học của con cháu là quan trọng nhất, nghèo khổ cách chi cũng phải đến trường” - thầy Tào khẳng định.

Nhớ nghề đường tinh tế

Người dân Bảo An từ thuở khai lập làng đã nghĩ ra nghề làm đường từ mía để phát triển kinh tế. Dù ngày nay, trong làng không còn ai theo nghề nữa nhưng nhiều người vẫn truyền tụng câu ca dao về cách làm đường của Bảo An: Bảo An có thợ nấu đường/ Vừa vôi, then khéo, chẳng nhường nhịn ai.

Nói đến Bảo An, nhiều người cho rằng đó là nơi chế biến đường ngon nhất xứ Quảng. “Ngày trước, nhiều hộ ở làng lân cận cũng trồng mía làm đường nhưng chưa chỗ nào làm ra đường vừa ngọt vừa thanh như Bảo An. Đường ở đây được những thương lái khó tính nhất chọn mua” - ông Phan Nguyên, ngụ thôn Bảo An Tây, kể.

Theo lời ông Nguyên, nhiều năm trở lại đây, người dân địa phương khác đến Bảo An xin học nghề làm đường. Tuy nhiên, theo lời của nhiều người dân Bảo An, ngoài kỹ thuật làm đường tinh tế ra, đường ở đây phải được làm từ mía trồng trên những dải đất của làng mới cho ra vị ngọt và thanh.

Vào năm 1920, làng Bảo An có 13 lò chế biến đường. Kỹ thuật chế biến đường ở các lò này cũng lắm công phu. Mía được ép ra từ hệ thống răng cưa thủ công dùng sức kéo của trâu. Nước mía được đưa qua chảo nấu cô mãi thành đường non. Khi đường đặc sánh thì được múc chuyển qua một thùng gỗ. Thợ nấu dùng dầm khuấy lên theo một chiều nhất định, đến khi đường đặc lại rồi đổ vào tô. Sau khi phơi khô, người thợ làm đường chỉ việc úp tô lại để cho ra một tán đường.

Đối với người dân xứ Quảng hay các vùng lân cận, ai cũng chuộng món đường này bởi dễ chế biến, dùng để nấu chè, làm kẹo đậu phộng hay để uống với nước lá chè khô… Sau này, người làng Bảo An còn nghĩ ra cách làm đường cát trắng để mang xuống bến sông chở về Hội An bán.