Được lòng rắn, mất lòng ngóe

- “Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam” (nhóm Vũ Dung): “Được lòng đất, mất lòng đò (Được lòng bà vãi, mất lòng ông sư; Được lòng rắn mất lòng ngóe). Tình thế khó xử, được lòng người này, mất lòng người kia, không thể làm vừa lòng tất cả”.

- “Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam” (GS Nguyễn Lân): “Được lòng rắn, mất lòng ngóe. Như câu “Được lòng đất, mất lòng đò”. Ở tình thế không thể dung hòa hai bên tương phản”.

- “Từ điển tục ngữ Việt” (Nguyễn Đức Dương): “Được lòng rắn, mất lòng ngóe: Được lòng giống rắn thì giống ngóe sẽ mất lòng (vì ý thích của rắn và ngóe vốn trái ngược nhau). Hay dùng với ẩn ý, như: Được lòng bà vãi mất lòng ông sư: Được lòng bà vãi thì sẽ làm cho ông sư mất lòng. Hay dùng để chỉ rõ một lẽ thật:  “Chẳng có cách nào để làm cho ai nấy đều vừa lòng (vì ý thích của thiên hạ vốn mỗi người mỗi khác)”.

- Sách “Đi tìm điển tích thành ngữ” (Tiêu Hà Minh - tái bản lần thứ 5; NXB Thông Tấn, 2014) đưa ra “điển tích” khá dài dòng. Xin tóm tắt: Ếch và ngóe vốn thân nhau. Một hôm rắn bò tới hang, ếch sợ quá, bèn lấy lòng rắn: Đừng ăn thịt tôi, tôi hứa sẽ chỉ cho ông chỗ mồi ngon. Ếch tìm đến ngóe, bảo: Có ông rắn muốn kết bạn với hai chúng ta. Ngóe mắng ếch: Khốn kiếp, định rước hùm về à? Ếch phân bua: Tôi biết thế nhưng lúc ấy vì sợ nên tôi phải lấy lòng nó. Ngóe tức giận: Để lấy lòng nó, thế rồi để mất lòng ai? Từ nay, tôi không chơi với anh nữa. Rắn thấy ếch trốn biệt thì tức giận lắm, hễ gặp ếch là cắn. Từ đó ếch sợ rắn, còn ngóe không những bị rắn ăn thịt mà còn bị ếch săn đuổi vì tức giận.

Qua 5 cách giải thích, vẫn chưa rõ nghĩa đen tục ngữ “Được lòng rắn, mất lòng ngóe” thế nào. Riêng “tân truyện” của Tiêu Hà Minh, dĩ nhiên không thể gọi là “điển tích” và hoàn toàn lạc đề bởi rốt cuộc, con ếch gây thù chuốc oán với cả hai chứ đâu có được lòng ai?

Theo chúng tôi, nghĩa đen của câu tục ngữ đang xét bắt nguồn từ chuyện con rắn bắt nhái.

Xưa kia, ếch nhái, rắn rết rất nhiều. Chiều tà, bọn nhái nhảy ra bắt đầu bữa tiệc côn trùng, cũng là thời điểm đi săn mồi của rắn ráo. Con rắn trườn mình êm ru trong cỏ. Đúng cự ly, cổ rắn ngóc lên, rồi “nhằng” một phát... Phần cẳng chân sau con nhái đã nằm gọn trong hàm của rắn. Theo bản năng, rắn không nuốt ngay mà ngậm chặt và tiêm nọc độc cho con mồi chết hẳn trước khi nuốt chửng. Thế là trong đám cỏ vang lên những tiếng kêu: oe... óe,... oe... óe nghèn nghẹn, thảm thiết của con nhái. Lần theo tiếng kêu, người ta thấy cảnh tượng: con nhái nhỏ bé cố sức giãy giụa, kêu cứu trong tuyệt vọng trong khi rắn cũng hết sức tập trung để không mắc sai lầm nào...

Thấy có bóng người, rắn vẫn ngậm chặt con mồi, đôi mắt thao láo thận trọng dò xét; trong khi nghe có động, con nhái cũng cất tiếng kêu to hơn như hy vọng được cứu thoát... Lúc này, bữa tiệc của con rắn hay mạng sống của con nhái hoàn toàn nằm trong tay con người. Nếu động lòng trắc ẩn thì đập cỏ xua con rắn độc để giải thoát cho con nhái đáng thương; lại có khi để mặc con rắn săn mồi vì nghĩ loài nào cũng phải ăn mới sống được. Biết làm thế nào đây? Hành động trong tình huống đặc biệt này sẽ khiến kẻ thì hậm hực oán hận; kẻ thì vui mừng biết ơn chứ không có cách nào dung hòa lợi ích của cả hai.

Dân gian thường dựa vào quan sát, nhận thức sự vật, hiện tượng diễn ra trong cuộc sống sinh hoạt, lao động hằng ngày để đúc kết, khái quát nên thành ngữ, tục ngữ. “Được lòng rắn, mất lòng ngóe” chính là một trong những quan sát, liên tưởng độc đáo, mà nghĩa đen đã làm nên sự sinh động, chính xác cho nghĩa bóng: Trong cuộc sống có những tình thế đặc biệt khó xử, nếu nghiêng về bên này thì sẽ làm tổn hại, mất lòng bên kia, không có cách nào dung hòa được quyền lợi, tình cảm cả đôi bên.

Bởi vậy, ý tục ngữ không nhằm nói chung chung “chẳng có cách nào để làm cho ai nấy đều vừa lòng” như cách hiểu của nhà ngữ học Nguyễn Đức Dương…!