Xập xí xập ngầu, xất bất xang bang

“Xập xí xập ngầu”, trong nhiều tác phẩm đã xuất bản như Đại từ điển tiếng Việt (Nguyễn Như Ý chủ biên, NXB Văn hóa Thông tin, 1999) hay Kể chuyện thành ngữ, tục ngữ (Hoàng Văn Hành, NXB Khoa học Xã hội, 1994), cho rằng đây là tiếng Quảng Đông. Thực ra, đây là tiếng Triều Châu (Tiều) - Trung Quốc, đọc theo âm Hán Việt là “thập tứ thập ngũ”, nghĩa tiếng Việt là “mười bốn mười lăm”, hàm chỉ những chuyện thiếu minh bạch, lộn xộn, không rõ ràng...

“Xất bất xang bang” có xuất xứ từ thành ngữ “thất quốc tha bang” (tiếng Hán), nghĩa là mất nước về tay kẻ khác hay về tay một nước khác. Theo học giả An Chi (Chuyện Đông chuyện Tây, NXB Trẻ, tập 3, 2005), “xất bất xang bang” là một từ láy (láy bốn) giả hiệu. Từ chỗ là từ nguyên gốc Hán có nghĩa rất rõ (thất = mất, quốc = nước, tha = người khác, bang = nước), có thể quá trình biến âm trong dân gian đã chuyển hóa “thất quốc” thành “xất bất” (người miền Nam đọc là “xấc bất” hoặc “xấc bấc”) và “tha bang” thành “xang bang”.

Rõ ràng, “xất bất xang bang” chẳng qua là vay mượn cả âm lẫn nghĩa của “thất quốc tha bang”, mang tính gợi tả cao độ, có nghĩa nói về những người lao đao, khổ sở khi lâm vào thế khốn cùng.

“Xất bất xang bang” là từ láy bốn. Khác với nhiều từ láy bốn trong tiếng Việt như “nhí nha nhí nhố”, “lúng ta lúng túng”, “hớt hơ hớt hải” mà khi tách đôi thì chỉ có một từ láy có nghĩa, một từ còn lại không rõ nghĩa (nhí nha/nhí nhố - “nhí nha” không rõ nghĩa; lúng ta/lúng túng - “lúng ta” không rõ nghĩa; hớt hơ/hớt hải - “hớt hơ” không rõ nghĩa), nếu tách “xất bất” hoặc “xang bang” ra khỏi “xất bất xang bang” thì cả “xất bất” lẫn “xang bang” đều không dùng được. Ngoài ra, trong “xất bất xang bang” còn thể hiện phép đối rất rõ, đây là một yếu tố tu từ.

Tóm lại, có thể còn tranh cãi quanh “xất bất xang bang” về nguồn gốc của nó nhưng không thể chối cãi đây là trường hợp sinh động trong tiếng Việt, làm giàu tiếng Việt. Nhà thơ Nguyễn Duy cũng từng dùng “xất bất xang bang” trong bài thơ Vợ ốm mà khi đọc qua, nghe rất hình tượng:

“Vừa một xuân lại một xuân/Vợ ơi đại hạn đã gần một năm/Một nhà là sáu mồm ăn/Một thi nhân hóa phăm phăm ngựa thồ/Cái lưng em sụm bất ngờ/Tứ chi anh, lõng thõng quơ rụng rời/Thông thường thượng giới rong chơi/Trần gian choang choác sự đời tùy em/Nghìn tay nghìn việc không tên/Mình em làm cõi bình yên nhẹ nhàng/Thình lình em ngã bệnh ngang/Phang anh xất bất xang bang sao đành/Cha con chúa Chổm loanh quanh/Anh như nguyên thủ tanh bành quốc gia/Việc thiên việc địa việc nhà/Một mình anh vãi cả ba linh hồn…”.