Bản giao hưởng của đất và lửa

(NLĐO) - Nghề làm heo đất Lái Thiêu không chỉ góp phần tạo thu nhập mà còn hàm chứa nhiều giá trị nghệ thuật và tri thức dân gian

Trong dòng chảy đô thị hóa của TP HCM, tại các cơ sở làm heo đất ở phường Lái Thiêu hàng ngày lò nung vẫn đang đỏ lửa, từng lứa heo liên tục ra lò, xếp san sát trên sân phơi, tỏa mùi sơn mới thơm nồng trong gió.

Cái nôi của nghề làm heo đất

Phường Lái Thiêu từ lâu đã được biết đến như cái nôi của nghề làm heo đất, sản phẩm thủ công dung dị gắn bó với ký ức tuổi thơ của bao thế hệ người Việt. Tại đây, đất sét kết hợp nước và lửa cùng với kỹ thuật điêu luyện của người thợ đã tạo nên những chú heo đất rực rỡ sắc màu, khơi gợi tình yêu lao động, nếp sống tiết kiệm và ước vọng về một cuộc sống đủ đầy.

Mỗi chú heo đất tròn trịa được tạo ra không chỉ là một sản phẩm thủ công đơn thuần mà còn như một "nhân chứng" sống động cho sức sống bền bỉ của làng nghề. Chính từ những xưởng heo đất tưởng chừng nhỏ bé ấy, phường Lái Thiêu lặng lẽ điểm thêm cho TP HCM một gam màu văn hóa riêng biệt, mộc mạc khó hòa lẫn.

Theo lời kể của các nghệ nhân cao niên, nghề làm heo đất ở Lái Thiêu hình thành vào khoảng thập niên 1970, khi nghề gốm truyền thống đứng trước nhiều biến động và một số hộ gia đình đã mạnh dạn chuyển hướng, từ sản xuất chén, dĩa, bình hoa sang làm những chú heo đất nhỏ nhắn, gần gũi với đời sống hằng ngày.

Vẫn với chất liệu đất sét quen thuộc, dưới bàn tay khéo léo, người thợ tạo ra những sản phẩm tuy đơn sơ nhưng gói ghém trong đó ý niệm về lao động, tích lũy và mong ước đủ đầy, để rồi heo đất Lái Thiêu dần vượt ra khỏi chức năng một vật dụng tiết kiệm, trở thành biểu tượng cho sự thích ứng linh hoạt và tinh thần sáng tạo của người thợ gốm.

Có thời kỳ, làng nghề phát triển cực thịnh với hơn hai trăm hộ tham gia sản xuất, cả xóm rộn ràng tiếng gõ khuôn, tiếng nhóm lò, tiếng chất củi. Những mẻ heo đất sau khi ra lò được sơn phết, trang trí rực rỡ rồi theo xe hàng tỏa đi khắp các chợ miền Nam và sang cả Campuchia, Lào, Thái Lan, Nhật Bản…

Mỗi chú heo đất là kết quả của một chuỗi lao động tỉ mỉ, chứa đựng mồ hôi, công sức và lòng tự hào nghề nghiệp của những người "ăn đời ở kiếp" với đất và lửa. Với họ, nghề là gốc, là giá trị sống, là niềm vui khi nhìn sản phẩm của mình hiện diện trong đời sống thường ngày của bao gia đình.

Giá trị nghệ thuật và tri thức dân gian

Nghề làm heo đất Lái Thiêu không chỉ góp phần tạo thu nhập mà còn hàm chứa nhiều giá trị nghệ thuật và tri thức dân gian. Từ khối đất sét vô tri, qua thao tác nhào nặn, người thợ tạo ra hình dáng heo tròn trịa, thân thiện, gợi cảm giác vui tươi, may mắn.

Để hoàn thiện một sản phẩm, người thợ phải trải qua nhiều công đoạn: Chọn và xử lý đất, nhào trộn, đổ khuôn, phơi, cạo láng, nung, sơn lót, vẽ họa tiết, rồi sơn bóng. Mỗi khâu đều gắn với kinh nghiệm truyền đời, những "bí quyết nghề" được tích lũy qua năm tháng. Khi ra lò, chú heo đất được phủ lớp sơn bóng, đôi mắt hiền, miệng như mỉm cười, tạo cảm giác như đất đã "biết thở", mang theo tâm trạng và niềm tự hào của người thợ.

Đặc biệt, công đoạn vẽ hoa văn là lúc người thợ "thổi hồn" vào sản phẩm. Hoa lá, đồng xu, chữ Phúc - Lộc - Thọ hay những nét cười tinh nghịch đều được vẽ tay, không lệ thuộc hoàn toàn vào một khuôn mẫu cố định. Nhờ vậy, mỗi chú heo đất mang một diện mạo riêng, không con nào giống con nào, phản ánh rõ cá tính và cảm xúc của người vẽ.

Trong số các kiểu dáng, heo vàng vẫn là mẫu phổ biến và được ưa chuộng, tượng trưng cho sự phát tài, phú quý, sung túc. Nhưng vượt lên trên màu sắc và kiểu dáng, heo đất Lái Thiêu còn mang ý nghĩa giáo dục thói quen tiết kiệm, bền bỉ nuôi dưỡng ước mơ và tôn vinh hình ảnh người lao động cần cù, lạc quan trước cuộc sống.

Nghề làm heo đất Lái Thiêu là một di sản sống, kết tinh lao động thủ công, ký ức tuổi thơ và thẩm mỹ dân gian của cư dân Nam Bộ giữa nhịp đô thị hóa. Từ nắm đất sét bình dị, người thợ tạo nên sản phẩm vừa có giá trị sử dụng, nghệ thuật, vừa nuôi dưỡng thói quen tiết kiệm và ước mơ về cuộc sống đủ đầy. 

Dù đang chịu sức ép của đô thị hóa, hàng công nghiệp giá rẻ, thiếu lao động trẻ và nguy cơ ô nhiễm môi trường, nghề vẫn có cơ hội phát triển nếu có sự chung tay của Nhà nước, doanh nghiệp và cộng đồng làm nghề trong việc hỗ trợ sản xuất sạch, xây dựng thương hiệu, gắn với tham quan trải nghiệm và kinh tế sáng tạo. Khi đó, heo đất Lái Thiêu không chỉ là vật dụng bỏ ống quen thuộc mà còn là biểu tượng văn hóa đặc trưng của vùng đất này.