Bảo vệ, hồi phục sông đô thị

Nước ta hiện có khoảng 3.450 con sông và suối dài từ 10 km trở lên, trong đó hơn 3.000 là sông nội tỉnh

Việc hồi sinh những dòng sông ô nhiễm không chỉ nhằm giải quyết vấn đề môi trường mà còn hướng đến sức khỏe cộng đồng, phát triển bền vững và gìn giữ bản sắc đô thị.

Nhiều dòng sông chảy qua các đô thị lớn ở Việt Nam đang bị ô nhiễm nghiêm trọng, thậm chí không còn khả năng tự làm sạch. Trong bối cảnh ấy, việc hồi sinh những dòng sông không chỉ là yêu cầu về môi trường mà còn là bài toán về sức khỏe cộng đồng, phát triển bền vững và gìn giữ bản sắc đô thị.

Điểm nóng ô nhiễm

Theo thống kê của Bộ Nông Nghiệp và Môi trường, nước ta hiện có khoảng 3.450 con sông và suối dài từ 10 km trở lên, trong đó hơn 3.000 là sông nội tỉnh. Quá trình đô thị hóa nhanh chóng, kết hợp với áp lực từ phát triển kinh tế - xã hội, hoạt động sản xuất công nghiệp, nông nghiệp và biến đổi khí hậu đã khiến nhiều dòng sông không còn giữ được vai trò tự nhiên vốn có.

Nhiều đoạn sông chảy qua khu vực đô thị đang trở thành điểm nóng ô nhiễm. Chẳng hạn, sông Tô Lịch - biểu tượng văn hóa của Hà Nội - được xem là một trong những dòng sông ô nhiễm nhất nước, với chỉ số ô nhiễm hữu cơ vượt ngưỡng cho phép từ 10 đến 15 lần. Sông Nhuệ - sông Đáy thường xuyên ghi nhận hàm lượng amoni cao gấp 2 - 8 lần tiêu chuẩn, chỉ số BOD và COD vượt 3 - 5 lần.

Tại TP HCM, đoạn sông Sài Gòn chảy qua nội thành cũng có mức độ ô nhiễm gia tăng rõ rệt. Trong khi đó, sông Đồng Nai - nguồn cấp nước cho hàng triệu người dân - ghi nhận hàm lượng kim loại nặng vượt chuẩn 1,5 - 3 lần ở những đoạn gần khu công nghiệp.

Hàng loạt con sông khác như sông Cầu (Thái Nguyên), sông Đáy - sông Phan (Phú Thọ)... cũng đang trong tình trạng báo động. Nhiều đoạn bị gọi là "dòng sông chết" vì không còn khả năng tự làm sạch.

Thực trạng ô nhiễm sông rạch xuất phát từ nhiều nguyên nhân. Trước hết là do nước thải sinh hoạt chưa được xử lý triệt để. Theo thống kê, mỗi ngày Việt Nam phát sinh hơn 9 triệu m3 nước thải sinh hoạt nhưng chỉ khoảng 20% được xử lý đạt chuẩn trước khi xả ra môi trường.

Nước thải công nghiệp cũng là nguyên nhân đáng lo ngại. Cả nước hiện có gần 300 khu công nghiệp, trong đó hơn 270 khu đã đầu tư hệ thống xử lý nước thải tập trung. Tuy nhiên, hàng ngàn cơ sở sản xuất nhỏ lẻ vẫn xử lý nước thải phân tán tại chỗ, không bảo đảm kỹ thuật, gây nguy cơ ô nhiễm cao.

Hoạt động nông nghiệp thiếu kiểm soát, sử dụng phân bón hóa học, thuốc bảo vệ thực vật tràn lan cũng khiến một lượng lớn hóa chất tồn dư chảy ra sông ngòi. Ý thức của một bộ phận người dân chưa cao khiến rác thải rắn bị xả bừa bãi xuống hệ thống sông rạch, ao hồ.

Tình trạng lấn chiếm hành lang sông rạch để xây dựng nhà ở, công trình cũng đang xảy ra phổ biến, làm giảm dòng chảy và khả năng tự làm sạch.

Kỳ vọng "liều thuốc" hồi sinh

Ô nhiễm sông rạch không chỉ ảnh hưởng đến cảnh quan mà còn đe dọa trực tiếp đến sức khỏe cộng đồng và phát triển kinh tế - xã hội.

Theo Bộ Y tế, các bệnh liên quan nguồn nước ô nhiễm đã tăng 22% trong giai đoạn 2018-2023, nhất là ở các đô thị lớn. Khoảng 35% dân số đô thị nước ta sử dụng nước sinh hoạt từ nguồn nước mặt - chủ yếu là các con sông. Khi nguồn nước bị ô nhiễm, chi phí xử lý tăng 30% - 45%, kéo theo áp lực tài chính cho hệ thống cấp nước và người dân.

Ngân hàng Thế giới từng cảnh báo nếu không kiểm soát tốt ô nhiễm nguồn nước, Việt Nam có thể mất đến 3,5% GDP mỗi năm từ nay đến năm 2035 do chi phí y tế, suy giảm năng suất lao động. Việc này còn ảnh hưởng đến du lịch và sản xuất nông nghiệp.

Trước thực trạng đáng báo động này, Luật Tài nguyên nước 2023 (có hiệu lực từ ngày 1-7-2024) được kỳ vọng là "liều thuốc hồi sinh" cho các dòng sông. Luật quy định rõ trách nhiệm của Bộ Tài nguyên và Môi trường (nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường) trong việc đánh giá, lập danh mục các dòng sông bị suy thoái, ô nhiễm để trình Thủ tướng Chính phủ phê duyệt kế hoạch phục hồi.

Những chương trình, đề án phục hồi sẽ ưu tiên các dòng sông bị ô nhiễm nặng, nhằm khôi phục dòng chảy, cải tạo cảnh quan và khả năng tự làm sạch.

Theo ông Nguyễn Hồng Hiếu, Phó Cục trưởng Cục Quản lý Tài nguyên nước - Bộ Nông nghiệp và Môi trường, Đề án thí điểm phục hồi các dòng sông sẽ được hoàn thiện và trình Thủ tướng Chính phủ trước tháng 1-2026. Bộ sẽ rà soát, công bố và tổ chức kiểm tra việc xả thải của các tổ chức, cá nhân; đầu tư, nâng cấp hệ thống quan trắc chất lượng nước trên các lưu vực sông; kiểm soát hoạt động nông nghiệp và công trình thủy lợi có nguy cơ gây ô nhiễm môi trường.

"Đây là chương trình tổng thể, hướng tới phục hồi bền vững, thông qua việc đánh giá lại tình hình sử dụng nước, thu gom và xử lý triệt để nước thải. Đề án cũng đề xuất các giải pháp công trình và phi công trình phù hợp với điều kiện từng địa phương" - ông Hiếu nhận định.

Cần một chiến lược dài hơi

Theo cơ quan chức năng, việc bảo vệ và hồi phục sông đô thị không thể là chiến dịch ngắn hạn, mà cần một chiến lược bền vững, dài hơi. Việc thành lập ban quản lý lưu vực sông trực thuộc UBND tỉnh, thành phố là cần thiết để bảo đảm có một đơn vị chuyên trách, tránh chồng chéo trong quản lý.

TS Trịnh Thành, Viện Khoa học và Công nghệ Môi trường - Đại học Bách khoa Hà Nội, cho rằng cần rà soát, bổ sung văn bản hướng dẫn để địa phương đánh giá đúng sức chịu tải thủy vực; phân loại nguồn thải và áp dụng biện pháp kiểm soát phù hợp. Trong tương lai, mỗi tỉnh, thành phố cần có kế hoạch quản lý chất lượng sông hồ, làm căn cứ phân bổ tải lượng và cấp phép xả thải.

Ở cấp liên vùng, các chuyên gia môi trường khuyến nghị cần giám sát, kiểm soát theo tổng tải lượng ô nhiễm đối với các lưu vực lớn như các sông: Cầu, Nhuệ - Đáy, Hồng - Thái Bình, Sài Gòn - Đồng Nai. Việc triển khai nên chia thành nhiều giai đoạn để đánh giá hiệu quả, đồng thời hoàn thiện chính sách quản lý nguồn thải phù hợp với thông lệ quốc tế.

Các chuyên gia cũng cho rằng kinh nghiệm từ các quốc gia như Mỹ, Nhật Bản, Hàn Quốc cho thấy việc phân cấp kiểm soát tới địa phương, theo dõi tiến độ thực hiện thông qua kế hoạch quản lý chất lượng nước đã giúp cải thiện rõ rệt chất lượng các dòng sông. Việt Nam hoàn toàn có thể tham khảo các nước và điều chỉnh cho phù hợp điều kiện thực tiễn.