Đất hiếm - Cuộc chiến "vàng công nghiệp": Quân cờ chiến lược
Đông Nam Á có thể áp dụng cách tiếp cận hỗn hợp giữa hợp tác và cạnh tranh gián tiếp về đất hiếm để cân bằng cơ hội kinh tế, bảo vệ tài nguyên quốc gia...
Theo báo cáo "Thị trường nguyên tố đất hiếm - Dự báo toàn cầu 2025-2030" do ResearchAndMarkets.com cung cấp, thị trường nguyên tố đất hiếm tăng trưởng từ 5,40 tỉ USD năm 2024 lên 5,73 tỉ USD năm 2025, thể hiện tốc độ tăng trưởng kép hằng năm là 6,29%. Đến năm 2030, doanh thu của ngành dự kiến đạt 7,79 tỉ USD, nhờ sự bùng nổ của các lĩnh vực điện khí hóa, quốc phòng và công nghệ tiên tiến.
Lợi thế giá trị
Washington và các quốc gia khác đang tìm kiếm nguồn cung thay thế sau khi Trung Quốc nhiều lần sử dụng biện pháp hạn chế xuất khẩu đối với nhiều kim loại đất hiếm và nam châm trong các cuộc tranh chấp địa chính trị lẫn kinh tế. Trong bối cảnh đó, Đông Nam Á nổi lên như nguồn cung cấp thay thế tiềm năng.
Bài phân tích của tiến sĩ Chester Cabalza, Chủ tịch sáng lập Tổ chức nghiên cứu Hợp tác an ninh và phát triển quốc tế (IDSC - trụ sở tại Philippines), đăng trên WGI.WORLD cho biết Việt Nam có trữ lượng đứng thứ 2 thế giới và chưa được khai thác nhiều, trong khi Myanmar đứng thứ tư. Với các nước còn lại, Indonesia nắm giữ trữ lượng niken lớn thứ hai thế giới và các khoáng sản quan trọng như thiếc và bauxite; Philippines có trữ lượng lớn bã thạch cao phosphogypsum chứa yttri, xeri, lanthanum, neodymium và niken, ước tính hơn 1,2 triệu tấn.
Một số quốc gia Đông Nam Á đã bắt đầu khai thác "mỏ vàng" thời đại mới này. Malaysia - với trữ lượng đất hiếm ước tính hơn 16 triệu tấn - đang nỗ lực xây dựng năng lực chế biến và sản xuất nam châm trong nước. Chính phủ Malaysia đã phân bổ 10 triệu ringgit (2,4 triệu USD) cho việc lập bản đồ tài nguyên và phát triển hạ nguồn, bao gồm thông qua các liên doanh. Nước này hiện vận hành một trong số ít nhà máy chế biến đất hiếm quy mô lớn trên thế giới bên ngoài Trung Quốc. Còn Indonesia và Thái Lan là những nhà sản xuất niken và thiếc lớn, đều là các nguyên liệu thiết yếu cho pin xe điện.
Gần đây, Indonesia đã sử dụng tiềm năng đất hiếm của mình như quân cờ chiến lược trên bàn đàm phán thương mại. Theo tờ The Straits Times, Indonesia đang vận động Mỹ giảm thuế quan đối với hàng hóa từ nước này bằng lời hứa mở quyền tiếp cận nguồn đất hiếm để "bù đắp" cho thâm hụt thương mại 17,9 tỉ USD. Tương tự, Malaysia cũng vừa đồng ý với Washington về việc không cấm hoặc áp đặt hạn ngạch xuất khẩu sang Mỹ các khoáng sản quan trọng hoặc nguyên tố đất hiếm, đồng thời hợp tác với các công ty Mỹ để đẩy mạnh phát triển các ngành khoáng sản quan trọng và đất hiếm.
Một thỏa thuận tiềm năng về đất hiếm giữa Mỹ và Philippines cũng thu hút sự chú ý sau khi phái đoàn hai nước gặp gỡ tại Kuala Lumpur - Malaysia hồi tháng 7. Theo báo South China Morning Post, những người trong ngành cho biết rằng trong nhiều năm, Manila có thể đã vô tình cung cấp cho Trung Quốc các thành phần quan trọng của mọi thứ, từ điện thoại thông minh, xe điện đến tên lửa. Ngày nay, khi giá trị của đất hiếm ngày một được hiểu rõ, Philippines đang có những kế hoạch tốt hơn để tận dụng nguồn tài nguyên này.
Một cơ sở khai thác đất hiếm ở bang Perak - Malaysia Ảnh: GOOGLE EARTH
Phối hợp biện pháp
Thái Lan, hiện là nước sản xuất đất hiếm lớn thứ 6 thế giới, nắm giữ các mỏ đất hiếm lớn ở Đông Bắc - từ Korat đến Buriram - cũng đang chuyển mình từ một nhà cung cấp nguyên liệu thô thành trung tâm khai thác, chế biến và tái chế đất hiếm lớn của khu vực ASEAN - theo báo The Nation. Quốc gia này tin rằng trong thời đại mà toàn cầu hướng tới nền kinh tế năng lượng sạch, các nguyên tố đất hiếm không còn chỉ là khoáng chất nữa mà là loại dầu mỏ mới của thế kỷ XXI.
Khai thác đất hiếm ở vùng Kachin của Myanmar Ảnh: KHAOSOD
Không chỉ phát triển theo các chiến lược riêng, các học giả cho rằng khu vực này nên thành lập những tổ chức đầu mối về đất hiếm để điều phối tốt hơn các khoản đầu tư, hoạt động nghiên cứu và chuyển giao công nghệ. Bài viết trên WGI.WORLD nêu rõ ASEAN có thể áp dụng một cách tiếp cận hỗn hợp giữa hợp tác và cạnh tranh gián tiếp với Trung Quốc về đất hiếm, với mục đích cân bằng giữa cơ hội kinh tế và nhu cầu đa dạng hóa chuỗi cung ứng, bảo vệ tài nguyên quốc gia.
Ví dụ, Myanmar là nguồn cung cấp quan trọng các nguyên liệu đất hiếm thô và đất hiếm nặng cho các cơ sở chế biến của Trung Quốc, đổi lại nước này thu hút được vốn đầu tư Trung Quốc đổ vào hoạt động khai thác ở bang Kachin và Shan. Việc Trung Quốc gần như độc quyền công nghệ chế biến và cơ sở hạ tầng Công nghiệp 5.0, phần lớn các quốc gia Đông Nam Á có lợi thế về khoáng sản đều mặc nhiên được tích hợp vào chuỗi cung ứng đất hiếm toàn cầu do Trung Quốc dẫn dắt, bao gồm các chương trình hỗ trợ kỹ thuật và công nghệ từ phía Trung Quốc.
Mặt khác, các nước ASEAN cũng thúc đẩy quan hệ đối tác với các nước như Mỹ, Úc, Nhật Bản… và Liên minh châu Âu nhằm phát triển các chuỗi cung ứng đất hiếm thay thế, giảm bớt phụ thuộc vào Trung Quốc. Chẳng hạn, Malaysia đang hướng tới mục tiêu phát triển năng lực chế biến trung gian về đất hiếm và mở cửa cho công ty từ nhiều nước thành lập liên doanh với các công ty địa phương. Gần đây, một công ty lớn của Úc trong lĩnh vực này là Lynas Rare khởi động hoạt động tách đất hiếm quy mô lớn vào đầu năm nay tại Malaysia.
Nhiều thách thức và mặt trái
Một rào cản lớn đối với các nước Đông Nam Á là việc thiếu cơ sở chế biến hạ nguồn trong khu vực. Vì vậy, hầu như các nước ASEAN chỉ xuất nguyên liệu thô sang Trung Quốc. Mức sản xuất cũng còn thấp so với trữ lượng và việc đáp ứng các tiêu chuẩn môi trường vẫn là thách thức lớn. Các hoạt động khai thác thiếu trách nhiệm, đặc biệt là ở khu vực sông Mê Kông, đã gây ra ô nhiễm đáng kể, làm dấy lên những lo ngại về môi trường và tạo ra các vấn đề sức khỏe cộng đồng.
Giáo sư Jane Klinger, tác giả của Rare Earth Frontiers, chia sẻ với đài ABC (Úc): "Những thứ chúng ta muốn thường chỉ chiếm tỉ lệ rất nhỏ trong số những thứ được đào lên, sau đó là chất thải được tạo ra để tách các phần có giá trị ra khỏi phần còn lại của đá". Nói ngắn gọn hơn, tiến trình khai thác đất hiếm sẽ đi kèm với lượng chất thải khổng lồ bao gồm nhiều thứ độc hại.
Cứ mỗi tấn oxit đất hiếm được sản xuất sẽ thải ra khoảng 2.000 tấn nước thải có tính axit. Các chất thải nếu không được xử lý đúng có thể làm gia tăng số ca ung thư, ngộ độc thạch tín, dị tật bẩm sinh và các vấn đề về xương - điều mà bà Klinger đã được chứng kiến một thập kỷ trước khi đến thăm TP Bao Đầu ở Nội Mông - Trung Quốc, nơi khai thác đất hiếm lớn nhất thế giới. Trong những năm qua, Bắc Kinh đã phải thắt chặt quy định về môi trường trong lĩnh vực này, song song với đẩy mạnh nghiên cứu và chuyển giao công nghệ trên toàn khu vực.