Gần 10 năm tự chủ, các trường đại học đã "lột xác"?

(NLĐO) - Tháng 10-2014, lần đầu tiên Chính phủ ban hành Nghị quyết về thí điểm đổi mới cơ chế hoạt động đối với các cơ sở giáo dục đại học công lập giai đoạn 2014 - 2017 (Nghị quyết 77). Gần 10 năm thực hiện cơ chế tự chủ, các trường đại học đã và đang "lột xác" ra sao?

ĐHQG TP HCM có 7 trường đại học thành viên, trong đó 6 trường (trừ trường ĐH An Giang) đã thực hiện tự chủ (tự chủ chi thường xuyên), sớm nhất là Trường ĐH Quốc tế, là trường công lập tự chủ đầu tiên có chương trình giảng dạy hoàn toàn bằng tiếng Anh.

Phát triển vượt bậc ở nhiều lĩnh vực

PGS-TS Đinh Đức Anh Vũ, Phó Hiệu trưởng phụ trách Trường ĐH Quốc tế, cho biết trường có tuổi đời 20 năm nhưng là trường sớm nhất thực hiện tự chủ từ năm 2008 (trước Nghị quyết 77). Việc thực hiện tự chủ giúp trường đạt được nhiều kết quả quan trọng.

Về phát triển đội ngũ giảng viên, tính đến tháng 9- 2023, trường đã thu hút tổng cộng 522 viên chức, người lao động. Trong đó, 222 giảng viên với 5 giáo sư (GS), 39 phó giáo sư (PGS), 110 tiến sĩ và 68 thạc sĩ. Tỉ lệ giảng viên có trình độ tiến sĩ trở lên của trường là 69%. Trường luôn là một trong những cơ sở giáo dục đại học có thành tích công bố khoa học quốc tế được xếp hạng cao trong cả nước, với tỉ lệ hàng năm luôn đạt 1,4 - 1,7 bài báo tạp chí quốc tế ISI, Scopus/Tiến sĩ. 

Xác định yếu tố con người là then chốt để phát triển khoa học công nghệ, trường đã thành lập được 32 nhóm nghiên cứu tiêu biểu thuộc tất cả các lĩnh vực đào tạo và nghiên cứu khoa học của nhà trường. Lĩnh vực nghiên cứu khoa học, kiểm định chương trình đào tạo theo bộ tiêu chuẩn của Bộ GD-ĐT và kiểm định quốc tế được trường đẩy mạnh.

PGS-TS Vũ Hải Quân, Giám đốc ĐHQG TP HCM đánh giá với việc thực hiện tự chủ đại học, Trường ĐH Quốc tế đã có bước phát triển vượt bậc trên nhiều lĩnh vực. Hiệu quả từ mô hình tự chủ của Trường ĐH Quốc tế đã tạo tiền đề cho việc xây dựng và ban hành chính sách về tự chủ ĐH sau này.

Trong số 23 trường ĐH đầu tiên thí điểm cơ chế tự chủ đại học theo Nghị quyết 77 có Trường ĐH Công nghiệp Thực phẩm TP HCM (nay là Trường ĐH Công thương TP HCM). PGS-TS Nguyễn Xuân Hoàn, Chủ tịch Hội đồng trường Trường ĐH Công thương TP HCM, cho biết cơ chế thí điểm thự chủ đã tác động tích cực đến sự phát triển của nhà trường. Với việc phát triển đổi ngũ, trường đã mạnh dạn đầu tư tài chính cho giảng viên học tập nâng cao trình độ, thu hút giảng viên có trình độ cao từ bên ngoài về làm việc. 

Cụ thể, với giảng viên của trường, việc học lên tiến sĩ là nhiệm vụ nhưng vẫn được hưởng lương như đang làm việc. Ngoài ra, chính sách thu hút giảng viên có trình độ cao về làm việc tại trường với mức đãi ngộ 75 triệu đồng đối với tiến sĩ, 100 triệu đồng đối với PGS, 150 triệu đồng đối với GS. 

Nhờ chính sách này, số lượng giảng viên có trình độ từ tiến sĩ trở lên đã tăng mạnh. "Trước thời điểm thực hiện tự chủ, năm 2016 trường chỉ có 4 PGS, 16 tiến sĩ thì sau 7 năm trường có 3 GS, 34 PGS, 214 tiến sĩ – nâng tỉ lệ giảng viên có trình độ tiến sĩ lên 32,5%. Chỉ riêng trong năm 2023 (tính đến hết tháng 11), số tiến sĩ tự đào tạo thêm 26 người, 3 PGS và thu hút về được 29 tiến sĩ, 2 PGS"- ông Hoàn chia sẻ.

Chủ tịch Hội đồng trường Trường ĐH Công thương TP HCM cũng cho biết ở lĩnh vực xây dựng cơ bản, trường tự quyết định các dự án đầu tư, nhờ đó tiến độ và cơ hội đầu tư phù hợp với thời điểm yêu cầu của trường; với chương trình đào tạo, giáo trình, tuyển sinh, mở ngành… trường tự quyết định trong từng bối cảnh thị trường lao động và xu hướng người học; đối với lĩnh vực tài chính, trước đây trường phải được phê duyệt hàng năm nhưng khi thực hiện tự chủ trường tự quyết định về công tác thu - chi phù hợp với thời điểm và huy động được các nguồn lực cho sự phát triển của nhà trường.

Tự chủ toàn diện còn xa!

Đánh giá về kết quả của tự chủ ĐH mang lại thời gian qua, đại diện nhiều trường cho rằng việc thực hiện tự chủ của các cơ sở giáo dục ĐH đã mang lại nhiều chuyển biến tích cực. Tự chủ ĐH giúp các cơ sở giáo dục ĐH đẩy mạnh quá trình xã hội hóa giáo dục, nâng cấp cơ sở vật chất, trang thiết bị nhằm đáp ứng đầy đủ hơn điều kiện giảng dạy và nghiên cứu khoa học, đào tạo đi vào thực chất, bảo đảm tính hiệu quả trong quản lý và sử dụng nguồn lực…

Luật Giáo dục ĐH đã tạo hành lang pháp lý cho các trường ĐH triển khai được quyền tự chủ. Tuy nhiên tự chủ ĐH vẫn đang tồn tại những hạn chế nhất định do Luật Giáo dục ĐH và các quy định pháp luật chuyên ngành chưa đồng bộ đã gây ra nhiều vướng mắc, làm giảm đi hiệu quả của việc thực hiện quyền tự chủ của cơ sở giáo dục ĐH.

Mới thực hiện tự chủ từ năm 2022, Trường ĐH Khoa học Xã hội và Nhân văn (thành viên ĐHQG TP HCM) đang đối diện nhiều thách thức. Theo PGS-TS Ngô Thị Phương Lan, Hiệu trưởng nhà trường, việc nghiên cứu và đào tạo trong lĩnh vực khoa học cơ bản, cụ thể là ngành khoa học xã hội và nhân văn sẽ chịu ảnh hưởng nặng nề của cơ chế thị trường và hệ quả là sẽ thiếu hụt nguồn nhân lực phục vụ cho sự phát triển bền vững và lâu dài của đất nước. Đây là những ngành nghề đào tạo ít có khả năng xã hội hóa, cần có sự quan tâm kịp thời qua hình thức đặt hàng đào tạo.

PGS-TS Nguyễn Xuân Hoàn, cho rằng khó khăn lớn nhất của các trường tự chủ toàn diện là chưa có nghị định riêng về tự chủ. Theo ông Hoàn, các đơn vị sự nghiệp công lập đang chịu sự điều chỉnh trực tiếp của nhiều quy định pháp luật như Luật Giáo dục, Luật Giáo dục ĐH, Luật Khoa học và công nghệ, Luật Đấu thầu, Luật Đầu tư công, Luật Quản lý, sử dụng tài sản công, Luật Xây dựng, Luật Đất đai, Luật Bảo hiểm xã hội, Luật Viên chức và các luật về thuế, tài chính; các nghị định của Chính phủ và rất nhiều văn bản quy phạm pháp luật khác... 

Do đó, trên thực tế, khi hệ thống văn bản quy phạm pháp luật có những quy định chưa thống nhất đối với quá trình vận hành của các đơn vị được giao tự chủ thì dẫn đến khó khăn cho các đơn vị khi triển khai thực hiện. Ông Hoàn đề nghị cần có nghị định riêng cho các trường tự chủ toàn diện.

Phó hiệu trưởng một trường ĐH thực hiện tự chủ ở TP HCM cho rằng các quy định về tài chính, tài sản đã trở nên không phù hợp với chủ trương thực hiện tự chủ ĐH; việc đẩy mạnh tự chủ ĐH gắn với tự chủ tài chính theo quan niệm tự bảo đảm chi thường xuyên, chi đầu tư đã tạo ra một sự mất cân đối lớn về cơ cấu lĩnh vực và trình độ đào tạo; việc huy động, tăng cường nguồn lực thông qua chia sẻ chi phí, xã hội hóa giáo dục sẽ khó có thể đảm bảo tính công bằng trong giáo dục đại học khi mà giáo dục đại học vẫn còn thiếu một hệ thống hỗ trợ tài chính toàn diện, đảm bảo sinh viên đủ năng lực có thể tiếp cận chương trình giáo dục ĐH bất kể hoàn cảnh kinh tế như thế nào.

PGS-TS Vũ Hải Quân, Giám đốc ĐHQG TP HCM đánh giá tiến trình thực hiện tự chủ đại học ở Việt Nam thời gian qua đã gặp 5 thách thức rất lớn chủ yếu liên quan đến tài chính đại học, gồm: (1) nguồn thu chủ yếu dựa vào học phí; (2) chính sách cho sinh viên vay còn rất hạn chế, kể cả đối tượng, quy trình thủ tục, định mức và thời hạn vay; (3) một số quy định về pháp luật còn chưa đồng bộ chưa thúc đẩy tự chủ đại học; (4) mất cân đối trong lĩnh vực ngành nghề đào tạo: có ít sinh viên chọn ngành khoa học, kỹ thuật công nghệ bao gồm cả bậc sau đại học; (5) thách thức cuối cùng cũng là thách thức lớn nhất đó là thách thức về niềm tin của xã hội đối với giáo dục nói chung và giáo dục đại học nói riêng. 

Đại diện nhiều trường đại học cho rằng cần tập trung tháo gỡ những "điểm nghẽn", khắc phục những hạn chế, bất cập trong thực hiện để tự chủ đại học đi vào chiều sâu, thực chất và hiệu quả, đóng góp cho phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục đại học trong thời gian tới, phục vụ yêu cầu phát triển kinh tế, xã hội.