Hồ thủng?

Kirghizistan, miền Trung Á. Được nuôi dưỡng bởi các đỉnh núi mà nhiều đỉnh vượt qua 7.000 m, con sông băng Inychek chứa đựng một bí mật chưa giải thích được từ trăm năm nay. Hiện tượng duy nhất trên thế giới: Cứ mỗi mùa hè, con hồ Merzbacher cạn khô nước trong 3 ngày. Tại sao? Như thế nào? Lần đầu tiên, các nhà khoa học cố gắng trả lời các câu hỏi đó.

Con sông băng khổng lồ Inylchek dài 65 km, với hai nhánh chính hội tụ nhau cách đoạn cuối sông 15 km. Tại chỗ giao nhau của hai nhánh, ở độ cao 3.300 m: đó là con hồ Merzbacher, sâu 130 m, một phần bị bao phủ bởi các núi băng trôi. Mỗi năm, nước hồ rút sạch đi trong 3 ngày, vào khoảng đầu tháng 8.

Điều không thể đã diễn ra. Vào lúc 16 giờ ngày 6-8-2004, con hồ Merzbacher bắt đầu tự tháo cạn nước đi! Cứ mỗi năm, hiện tượng lạ lùng này lại xảy đến, vào thời gian này. Không như bất kỳ con hồ nào trên thế giới. Với vẻ ngoài bình lặng, lượng nước đông giá của nó dần dần đổ vào đáy sâu của con sông băng Inylchek. Thấp hơn 30 km và sau vài giờ, đến lượt thung lũng bao la bị ngập nước.Từ một con sông khiêm tốn trên núi, Inylchek đã trở thành một đại dương hung dữ, chiếm lĩnh trọn cả không gian. Trong 3 ngày 3 đêm, con hồ tháo sạch 250 triệu m3 nước của mình, chỉ để lại trong lòng hồ một thảm các khối băng khổng lồ u buồn. Ngày 9-8-2004. Hiện tượng nước rút hoàn tất trong thung lũng. Con sông băng chấm dứt sự thay hình đổi dạng của nó. Con hồ Merzbacher đã trống rỗng. Tại sao? Như thế nào? Do điều kỳ diệu nào mà con hồ bắt nguồn từ sông băng này có thể tự tháo nước đi trong vòng 3 ngày? Nước đã chảy đi đâu? Sự tháo sạch nước khỏi con hồ đã xảy ra như thế nào? Sau đó con hồ lại đầy nước trở lại như thế nào?

Các câu hỏi này đã đặt ra cho một nhóm các nhà thám hiểm và nhà khoa học, vốn có đặc quyền quan sát hiện tượng này, từ đúng một thế kỷ nay. Từ lúc nhà địa chất người Đức, Gottfried Merzbacher, khám phá con hồ vào một ngày đáng nhớ trong năm 1904 và từ đó nó được mang tên ông: Hồ Marzbacher. Chính vì mong muốn chọc thủng bí mật của hồ Merzbacher và trả lời các câu hỏi đặt ra mà một đoàn thám hiểm quốc tế, do GFZ ở Berlin tiến hành, đã lên đường đến với con hồ thủng vào mùa hè năm nay.

Ngày 19-7-2004. Chúng tôi dựng lên hai trại, cách nhau 20 km: Một trại nằm dưới chân con sông băng, nơi mà sông Inylchek bắt nguồn, và trại thứ hai nằm ở ngay trên con sông, đối diện với hồ Merzbacher. Trong liên lạc vô tuyến hằng ngày với nhau chúng tôi gọi tên hai trại tuần tự là Paliana và Basa. Con sông băng được chia cắt thành nhiều khu vực từ Tây sang Đông, và mỗi kíp chịu trách nhiệm nghiên cứu các khu vực gần với trại của mình. Lúc này con hồ còn đầy nước, do chúng tôi đã quan sát trước bằng máy bay vào buổi sáng. Trong tháng 7, hồ Merzbacher đạt mức lưu lượng nước kỷ lục.

Mỗi người đều có giả thuyết riêng

Tiến sĩ Wasili Michaljow, trưởng đoàn thám hiểm, dự đoán: Có lẽ chúng ta sẽ có được nhiều câu trả lời vào vài tuần nữa. Nhưng hiện thời chúng ta nên giảm thiểu bớt các giả thuyết”. Mặc dù vậy, các giả thuyết vẫn kích thích óc tò mò của mọi người. Lúc đó, Serguei Dudashvili đưa ra giả thuyết của mình...

Đã không có bất kỳ một lỗ thủng khổng lồ nào cho phép hồ Merzbacher tháo nước đi, nhưng nhiều miệng lỗ bị tắc nghẽn do các khối băng khổng lồ. Vào mùa đông, các khối băng này vẫn còn áp sát bề mặt có nhiều lỗ xốp như là một loại rào cản tự nhiên. Nhờ thế mà con hồ ngập nước, vì các “nắp van” vẫn bị đóng lại do hiệu quả của áp suất và nhiệt độ thấp. Khi mùa hè đến, nước nóng dần lên và các khối băng to bắt đầu tan chảy, cho đến lúc mà - đó chính là giả thuyết của Serguei - chúng mất đi sự bám dính, đột ngột trồi lên trên bề mặt. Hiện tượng này tương ứng với sự mở đột ngột các “nắp van”. Một giả thuyết như thế chỉ có thể đứng vững nếu như mực nước hồ dâng lên về phía hạ lưu cũng đột ngột không kém. Do đó chúng ta còn phải chờ đợi để biết sự thật nằm đâu.

Ngày 28-7-2004. 6 ngày đã trôi qua kể từ lúc chúng tôi đặt chân đến trại Paliana. Chúng tôi đã kẻ vuông khu vực bao gồm giữa 79o39' kinh đông và 79o42' kinh đông, tức là một vùng khoảng 10 km vuông. Độ cao trung bình: 3.000 m. Vì lý do an toàn, trại của chúng tôi nằm ở phía Tây con sông Inylchek, điều đó khiến chúng tôi buộc phải lội nước để đến con sông băng. Nước ở nhiệt độ 1oC.

Roman, chuyên viên tin học, và Alexei, nhà địa chất học, đã lắp đặt nhiều cột mốc GPS. Các bộ phận bằng titan này được gắn chặt trong các khối đá hoa cương bởi vì vị trí của chúng được tính toán bằng vệ tinh với độ chính xác đến milimét! 26 trạm như thế được dự kiến nằm giữa hai trại để lập thành mạng lưới GPS.

Chúng tôi quyết định, cùng với Serguei, dựng trại Basa để theo kịp Wasili Michaljow và những thành viên còn lại trong đoàn. Theo các thông tin nhận được từ trên cao, hồ Marzbacher vẫn còn ngập nước.

Khởi hành lúc 6 giờ. Chúng tôi trĩu nặng hành trang: các máy chụp ảnh và các linh kiện tháo rời của thiết bị phản xạ GPS làm nặng nề đáng kể các ba lô. Con sông băng thật hỗn độn. Tất cả đều bị nghiền nát. Giống như một sa mạc thật sự. Không có lấy một mẩu nhỏ thực vật. Ở đó cũng có một ít nước, nhưng hiếm. Trên bề mặt, chằng chịt rối mù những đụn băng, cao từ 10 đến 30 hay 40 m, phủ đầy những khối đá chông chênh. Mãi rồi chúng tôi cũng tìm được trạng thái cân bằng tự nhiên, bước chân trở nên tự nhiên, chắc chắn hơn. Chúng tôi phải mất khá nhiều thời gian đi men theo các nguồn phụ của con sông Inylchek. Đến nửa đường mới khám phá ra rằng nó thực tế được nuôi dưỡng bởi một con sông băng ở bên, Putevodni, không liên quan đến con hồ. Theo chúng tôi suy đoán, động mạch sông băng chính, mà qua đó con hồ Marzbacher tháo cạn nước, tìm thấy trong nửa phía Bắc của sông Inylchek. Sau 10 giờ đi bộ, cuối cùng chúng tôi đến được trại Basa, đối diện với hồ Merzbacher. Quang cảnh thật đặc biệt.

Trong khi chúng tôi lắp đặt các cột mốc trên khu vực cuối sông băng, nhà nghiên cứu hang động Wasili Filipienko xác định vị trí hai hang động khổng lồ. Cách hồ chưa đến 2 km, hai hang này có thể nằm trong mạng thủy văn tiêu nước của chúng. Trong thời kỳ “nóng", sự tan chảy và lưu lượng nước đóng băng trong hai hang động, không nói đến con hồ đang đe dọa rạn vỡ bất cứ lúc nào, không cho phép các nhà khoa học thăm dò chúng được. Sau hai lần mạo hiểm thâm nhập hang bất thành, chúng tôi đành bỏ cuộc. Công việc nghiên cứu hang động phải dời sang mùa thu.

Ngày 1-8-2004. Như không màng đến sự chờ đợi của đoàn thám hiểm, con hồ Merzbacher vẫn cứ đầy nước. Serguei lúc đó đề nghị tiến về hướng Nam. Ở đây sông băng rộng hơn, khoảng 4 km, và đặc biệt xáo trộn. Từ trại chúng tôi, phải mất 3 giờ đi bộ mới đến được Vùng đất bí mật tách nước khỏi hồ, khỏi con sông băng nói riêng. Chúng tôi biết bí ẩn con hồ thủng nằm tại vùng này. Nhưng không có ai đi được đến đó. Điều gì xảy ra trong cái rào chắn tự nhiên này? Sự chuyển tiếp giữa yếu tố nước và băng đã diễn ra như thế nào?

Yếu tố đơn giản, và rất có thể giải thích được sự tồn tại của con hồ, là sự hiện diện tại nơi này một sự dâng lên của băng từ nhánh Nam của sông băng. Thay vì tan chảy cùng với nhánh Bắc trong một chữ Y hoàn hảo, như mọi con sông băng trên thế giới, nhánh này lại dâng lên làm hình thành một rào cản băng giá khiến nước hồ Merzbacher được giữ lại.

Thung lũng ngập nước

Chúng tôi không bao giờ đến được bờ Nam của hồ. Càng đến gần, các núi băng càng to ra, hòa vào nhau và tạo ra nhiều khe nứt. Chúng tôi có một điều chắc chắn: Mặt băng dâng lên này của nhánh Nam là nguyên nhân của hiện tượng con hồ thủng duy nhất trên thế giới. Không có sự bất thường này sẽ chẳng có con hồ. Trong một thế kỷ, hồ Merzbacher dịch chuyển từ 2 đến 3 km đến hạ lưu. Từ nay rảo cản băng giá rất gần chỗ giao nhau của hai nhánh sông, và có lẽ con hồ sẽ biến mất trong một tương lai khá gần.

Ngày 3-8-2004. Kết thúc cuộc thám hiểm tạm thời và được lên chương trình. Con hồ vẫn đầy nước. Tôi quyết định ở lại một mình cho đến lúc hồ cạn nước. Không phải tại trại Basa, nơi khó quan sát, mà trong thung lũng, cách 30 km về phía dưới, nơi hiện tượng dâng nước sẽ rất là ngoạn mục.

Ngày 5-8.2004. Tatiana chia sẻ với tôi nhiều dấu hiệu cho thấy con hồ bắt đầu rút nước. Những điểm nước mới xuất hiện trong lòng sông. Lưu lượng sông băng Inylchek tăng dần...

Ngày 6-8-2004, lúc 16 giờ. Lần này con sông đã gấp 3, gấp 4 lần khối lượng. Thung lũng tràn nước. Chắc chắn con hồ đang tan rã. Giả thuyết của Serguei bị loại bỏ. Lưu lượng nước không ngừng tăng lên trong 2 ngày. Để đạt đến mức tối đa 1.500 m3 một giây trước khi sụt xuống thật nhanh chóng, khi con hồ đã cạn nước. Rõ ràng là sự khai mở “các nắp van” không diễn ra đột ngột. Chắc chắn là sự tan chảy của các nút băng giải phóng dần dần nước của hồ Merzbacher, chớ không phải sự dâng lên trên mặt của các nút băng.

Cuối cùng, để giải được bí ẩn con hồ thủng Merzbacher, có lẽ chúng ta phải chờ đến vài năm nữa...