Lắng nghe người dân hiến kế: "Cú hích" từ đường sắt

Với hơn 14 triệu dân sau sáp nhập, để giải bài toán giao thông, TP HCM cần kiên định lộ trình 50 năm theo mô hình Shinkansen,

biến đường sắt thành "xương sống" kinh tế

Sự kiện ngày 1-7-2025 không chỉ mở rộng địa giới hành chính mà còn đòi hỏi tư duy quy hoạch hạ tầng phải lột xác để xứng tầm với vị thế mới.

Hiện thực hóa "xương sống" cho siêu đô thị

Kể từ ngày 1-7-2025, sau khi sáp nhập Bình Dương và Bà Rịa - Vũng Tàu, TP HCM đã vươn mình thành siêu đô thị với quy mô dân số hơn 14 triệu người và GRDP đạt 4 triệu tỉ đồng, đóng góp 27% ngân sách quốc gia. Tiềm lực khổng lồ này đi kèm áp lực nén lên hạ tầng giao thông, buộc hệ thống đường sắt đô thị và cao tốc quốc gia phải trở thành "xương sống" để giải tỏa kẹt xe và thúc đẩy kinh tế số.

Thực tế, tuyến metro số 1 (Bến Thành - Suối Tiên) lăn bánh cuối năm 2024 với công nghệ TETRA hiện đại là bước khởi đầu quan trọng. Tuyến dài 19,7 km với 14 ga, sức chở 186.000 người/ngày. Tuy nhiên, đây vẫn là con số khiêm tốn khi xe máy vẫn chiếm tới 90% chuyến đi, trong khi hệ thống metro mới chỉ đạt 20% so với kế hoạch 8 tuyến. Thách thức còn nằm ở chi phí đầu tư lớn (2 - 3 tỉ USD/tuyến) và thủ tục hành chính phức tạp. Bên cạnh đó, nhu cầu kết nối giữa trung tâm tài chính TP HCM, khu công nghiệp (khu vực Bình Dương cũ) và cảng Cái Mép đang tăng vọt nhưng hạ tầng đường sắt chưa được số hóa, thiếu ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI) dự báo hay vé liên thông.

Để tháo gỡ, quy hoạch đường sắt TP HCM đang được củng cố dựa trên Quyết định 568/QĐ-TTg (sửa đổi năm 2021) và Nghị quyết 98/2023/QH15 về cơ chế đặc thù. Tầm nhìn đến năm 2035, mạng lưới sẽ đạt 355 km với 10 tuyến, tổng vốn 40 tỉ USD, ưu tiên kết nối hướng Bình Dương - Bà Rịa - Vũng Tàu cũ. Đến năm 2045, mục tiêu nâng lên 510 km theo mô hình TOD (phát triển định hướng giao thông công cộng), đáp ứng 30%-40% nhu cầu đi lại. Đặc biệt, đường sắt cao tốc quốc gia với tổng mức đầu tư 67 tỉ USD, khởi công năm 2027 (đoạn TP HCM - Khánh Hòa), sẽ biến ga Thủ Thiêm thành cửa ngõ của tam giác vàng: Tài chính - công nghiệp - logistics.

Bài học từ Nhật Bản và tầm nhìn đến năm 2075

Nhìn từ bài học quốc tế, mô hình Shinkansen của Nhật Bản là tấm gương lý tưởng. Từ năm 1964, tàu Shinkansen đã đạt tốc độ 320 km/giờ, sử dụng 50% năng lượng tái tạo và giúp tăng GDP 1%-2% dọc tuyến. Tại Tokyo, mạng lưới hơn 10.000 km metro kết nối liền mạch với Shinkansen được vận hành theo mô hình PPP (đối tác công - tư) với sự hỗ trợ 70% vốn ban đầu từ chính phủ.

Áp dụng kinh nghiệm này, TP HCM có thể xem xét điều chỉnh các quy định pháp lý như Nghị định 65/2018/NĐ-CP để chia sẻ rủi ro 50-50, ưu đãi thuế 10 năm cho dự án metro xanh. Đồng thời, đưa yêu cầu sử dụng 30% năng lượng tái tạo từ năm 2040 vào Luật Đường sắt (có hiệu lực từ ngày 1-1-2026).

Lộ trình 50 năm tới cần được chia giai đoạn cụ thể: 10 năm đầu: hoàn thành các tuyến số 1-5, triển khai vé QR, ứng dụng liên thông và đẩy mạnh PPP; năm thứ 20-30: mở rộng mạng lưới lên 500 km, tích hợp AI, IoT và pin mặt trời tại các ga để đạt mục tiêu trung lập carbon (zero-carbon); đến năm thứ 50: hướng tới tàu tự hành thế hệ mới, xây dựng các hub thông minh kết nối khu vực ASEAN.

Để hiện thực hóa, cần thành lập ban quản lý đường sắt vùng với quyền hạn phối hợp liên tỉnh, dành 20% ngân sách cho R&D (nghiên cứu và phát triển). Mục tiêu đến năm 2050, giao thông công cộng đáp ứng 60% nhu cầu di chuyển. Với sự phối hợp chặt chẽ giữa chính quyền và doanh nghiệp, dự kiến đến năm 2075, TP HCM sẽ trở thành đô thị không khói bụi, tàu chạy tần suất 5 phút/chuyến, vận hành hoàn toàn bằng năng lượng sạch, xứng tầm tốp 100 siêu đô thị đáng sống thế giới.