Thiếu lao động lành nghề, sản xuất khó bứt tốc

Nguồn lao động dư thừa nhưng thợ lành nghề lại khan hiếm, nghịch lý này đang trở thành lực cản lớn đối với sản xuất và mục tiêu công nghiệp hóa, hiện đại hóa

Cuối quý IV/2025, tại KCN Bàu Bàng (TP HCM), nhiều nhà máy cơ khí, điện - điện tử vẫn treo bảng tuyển dụng dày đặc trước cổng. Các vị trí cần tuyển dụng gấp không phải là lao động phổ thông mà là thợ vận hành máy CNC, kỹ thuật viên bảo trì tự động hóa, thợ hàn bậc cao, quản lý sản xuất...

Tuyển suốt 3 tháng vẫn chưa đủ

Ông Nguyễn Văn Trọng, giám đốc nhân sự một doanh nghiệp (DN) cơ khí chuyên gia công linh kiện chính xác xuất khẩu sang Nhật Bản, thừa nhận: "Đơn hàng dồn dập nhưng chúng tôi không dám nhận thêm vì thiếu thợ chính. Công ty đã tuyển suốt 3 tháng nay vẫn chưa đủ người vận hành dây chuyền CNC".

Theo ông Trọng, mỗi thợ CNC có tay nghề, đọc được bản vẽ kỹ thuật và làm việc độc lập có thể nhận mức lương 18-25 triệu đồng/tháng - tùy kinh nghiệm, chưa kể còn được thưởng theo đơn hàng. Lương không thấp, điều kiện làm việc ổn định nhưng nguồn cung nhân lực mảng này rất khan hiếm.

Ông Thân Minh Đức, giám đốc vận hành sản xuất một DN có vốn đầu tư nước ngoài (FDI) tại Khu Công nghệ cao TP HCM, cho biết lao động phổ thông không khó tuyển nhưng lao động kỹ thuật lại thiếu nghiêm trọng. Những vị trí đòi hỏi khả năng vận hành hệ thống tự động hóa, robot công nghiệp gần như luôn thiếu hụt.

"Không ít trường hợp, chúng tôi buộc phải tuyển người chưa đáp ứng đầy đủ yêu cầu chuyên môn rồi tổ chức đào tạo lại từ đầu để kịp tiến độ sản xuất" - ông Đức phản ánh.

Theo tìm hiểu của phóng viên, mặt bằng thu nhập của người lao động trong lĩnh vực này tương đối cạnh tranh. Công nhân lắp ráp có mức lương phổ biến 8-12 triệu đồng, trong khi kỹ thuật viên, kỹ sư hưởng 15-25 triệu đồng/tháng, tùy trình độ và kinh nghiệm. Ngoài tiền lương, nhiều DN còn áp dụng các chính sách đãi ngộ như thưởng quý, thưởng Tết, hỗ trợ ăn ở, bảo đảm đầy đủ chế độ bảo hiểm nhằm thu hút và giữ chân lao động có tay nghề.

Không chỉ các DN sản xuất trực tiếp, nhiều công ty công nghiệp hỗ trợ trong chuỗi cung ứng ngành cơ khí, điện - điện tử cũng đang đồng loạt mở rộng tuyển dụng nhằm đón đầu làn sóng dự án đầu tư mới. Đây được xem là tín hiệu tích cực cho thị trường lao động, nhất là trong bối cảnh hoạt động sản xuất - xuất khẩu đang phục hồi rõ nét.

Theo các chuyên gia lao động, nguyên nhân sâu xa của nghịch lý "vừa thừa vừa thiếu" không chỉ ở thị trường lao động, mà bắt nguồn từ định hướng đào tạo và sử dụng nhân lực chưa phù hợp kéo dài nhiều năm.

Tháo gỡ nút thắt

ThS Nguyễn Khánh Cường, Hiệu trưởng Trường CĐ Công nghệ Quốc tế Lilama 2, nhận xét Việt Nam có lợi thế lao động trẻ nhưng cơ cấu kỹ năng lại không phù hợp với yêu cầu của sản xuất hiện đại. "Nhiều trường đào tạo vẫn xem nặng bằng cấp mà nhẹ về kỹ năng" - ông nhận định.

Thực tế, nhiều trường nghề đang gặp khó khăn trong tuyển sinh bởi các ngành đại học về kinh tế, quản trị, tài chính... vẫn thu hút thí sinh. Điều này dẫn đến tình trạng nhiều cử nhân thất nghiệp hoặc làm trái ngành, còn DN sản xuất lại thiếu thợ lành nghề trầm trọng.

Do đó, không ít DN buộc phải tự đào tạo nguồn nhân lực. Một công ty điện tử tại KCN Amata (tỉnh Đồng Nai) cho biết để có một kỹ thuật viên đáp ứng yêu cầu vận hành dây chuyền tự động, DN phải đào tạo 6-12 tháng, chi phí 50-100 triệu đồng. Thế nhưng, sau khi thành thạo công việc, nhiều lao động lại "nhảy việc". Điều này khiến DN đã thiếu lao động còn chịu tổn thất về chi phí, thời gian đào tạo.

Ở góc độ đào tạo, ThS Nguyễn Khánh Cường cho rằng mối liên kết giữa nhà trường, DN và thị trường lao động vẫn còn nhiều khoảng cách. Trong khi nhiều DN tự tìm đến cơ sở đào tạo để hợp tác thì không ít đơn vị lại làm theo kiểu "một mình một ngựa". Điều đáng nói, chương trình đào tạo ở nhiều cơ sở nghề chưa theo kịp công nghệ mới, trong khi DN lại chưa tham gia sâu quá trình xây dựng chuẩn đầu ra.

Để tháo gỡ nút thắt này, nhiều chuyên gia lao động cho rằng cần thay đổi tư duy từ gốc. Giáo dục nghề nghiệp phải được đặt ngang hàng với giáo dục đại học trong chiến lược phát triển nguồn nhân lực. Nhà nước cần có chính sách khuyến khích DN tham gia đào tạo, như ưu đãi thuế, hỗ trợ chi phí đào tạo tại chỗ, trả lương cho học sinh - sinh viên kiến tập…

Theo TS Nguyễn Đức Quốc, Chủ tịch Tập đoàn Giáo dục Quốc tế Nam Việt, việc thiếu hụt lao động tay nghề cao không còn là chuyện riêng của từng DN, mà là bài toán cần sớm có lời giải của nền kinh tế. Nếu không sớm lấp đầy "vùng trũng" kỹ năng, Việt Nam khó tận dụng được cơ hội dịch chuyển chuỗi cung ứng, có nguy cơ mắc kẹt trong mô hình tăng trưởng dựa vào lao động giá rẻ.

Vì vậy, Việt Nam cần thay đổi căn bản cách tiếp cận trong việc đào tạo nghề. TS Quốc nhấn mạnh đào tạo phải gắn chặt với nhu cầu thực tế của DN, tăng thời lượng thực hành, cập nhật các công nghệ mới như tự động hóa, robot công nghiệp, sản xuất thông minh...

"Nhà đầu tư không chỉ nhìn vào chi phí lao động thấp mà quan tâm nhiều hơn đến chất lượng kỹ năng. Khi thiếu đội ngũ lao động kỹ thuật lành nghề, DN buộc phải tự đào tạo, làm tăng chi phí và giảm sức hấp dẫn của môi trường đầu tư" - TS Quốc phân tích.