Trợ cấp thất nghiệp phải nhìn từ thực tế

Điều kiện hưởng, mức hưởng chế độ trợ cấp thất nghiệp chưa đáp ứng kỳ vọng của người lao động

Chế độ bảo hiểm thất nghiệp (BHTN) được thực hiện từ năm 2009, tính đến hết năm 2024, cả nước có 16,093 triệu người tham gia BHTN, đạt khoảng 34,18% dân số trong độ tuổi lao động. Nếu như năm 2010 (năm đầu tiên chi trả trợ cấp thất nghiệp - TCTN), số lao động được hưởng TCTN khoảng 150.000 người thì đến năm 2024, số hưởng chế độ đã tăng hơn 6 lần (hơn 923.000 người). Từ năm 2010 đến hết năm 2024, tổng số người được chi trả TCTN đạt gần 10,7 triệu người, trung bình hơn 700.000 người/năm.

Mức hưởng không đủ trang trải

Thực tế cho thấy sau nhiều năm thực hiện, BHTN đã trở thành chính sách rất quan trọng trong hệ thống an sinh xã hội của nước ta. Trong số các chế độ của BHTN, TCTN được đánh giá cao hơn cả về tính thiết thực khi giúp người lao động (NLĐ) thất nghiệp có nguồn thu nhập hằng tháng để duy trì cuộc sống trước khi tìm việc mới. Tuy nhiên, TCTN đang có hạn chế lớn, đó là mức hưởng thấp, chưa đủ bù đắp cho thu nhập của NLĐ khi họ nghỉ việc.

Chị Phạm Thanh Đoan - công nhân (CN) một doanh nghiệp may tại quận 12, TP HCM - cho biết mới đây do tình hình sản xuất - kinh doanh không thuận lợi, công ty đã không tái ký hợp đồng lao động (HĐLĐ) với nhóm lao động đã hết hạn hợp đồng, trong đó có chị. Với khoảng 8 năm tham gia BHTN, chị Đoan được hưởng 8 tháng TCTN. 

Do mức lương tham gia BHTN 6 tháng cuối là 5,2 triệu đồng/tháng, nên mức hưởng TCTN của chị Đoan là 3,120 triệu đồng/tháng. Chồng chị Đoan cũng là CN, lương khoảng 7 triệu đồng/tháng. Anh chị có 2 con nhỏ (3 tuổi và 7 tuổi), ở nhà trọ nên với tổng thu nhập hơn 10 triệu đồng từ lương của chồng và khoản TCTN của chị sẽ không đủ chi tiêu. 

Do vậy, dù trên danh nghĩa là người thất nghiệp nhưng chị Đoan vẫn đi làm công cho một tổ hợp may gần khu trọ, hưởng lương tuần, không ký HĐLĐ hay tham gia BHXH, BHYT, BHTN. Theo chị Đoan, vì phải lo các khoản chi tiêu trong gia đình, nên dù có chế độ được đào tạo nghề nhưng không tham gia được do không có chi phí bù thêm.

Theo bà Hồ Thị Kim Ngân, Phó trưởng Ban Quan hệ lao động - Tổng LĐLĐ Việt Nam, với mức hưởng TCTN là 60% mức bình quân tiền lương tháng đóng BHTN, có ý kiến cho rằng đó là mức hưởng cao nhưng thực tế số tiền NLĐ nhận được không cao. CN thường đóng BHTN với mức lương 4-5 triệu đồng/tháng, chỉ nhận TCTN từ 2-3 triệu đồng/tháng thì không thể trang trải chi phí sinh hoạt. 

Do đó, NLĐ sẽ phải tìm việc làm để có thêm thu nhập chứ không thể toàn tâm toàn ý đi học nghề mới hay nâng cao trình độ. "TCTN là chế độ nhằm bù đắp thu nhập của NLĐ khi bị mất việc làm nhưng phần bù đắp ấy phải bảo đảm một phần cuộc sống để họ có động lực, cơ hội quay lại thị trường lao động" - bà Ngân nói.

Ông Trần Tuấn Tú, Trưởng Phòng BHTN - Cục Việc làm (Bộ Nội Vụ), cho hay trong khi quy định hướng tới việc đóng BHTN theo thu nhập thì NLĐ đang đóng ở mức lương gần như tối thiểu. Với nền lương đóng thấp thì dù tỉ lệ hưởng có cao, mức hưởng TCTN cũng không thể cao được.

Cần linh hoạt hơn

Ngoài bất cập về mức, điều kiện hưởng TCTN cũng đang bộc lộ bất cập. Chẳng hạn như quy định đã đóng BHTN từ đủ 12 tháng trở lên trong thời gian 24 tháng trước khi chấm dứt HĐLĐ hoặc hợp đồng làm việc đối với NLĐ đã ký hợp đồng xác định thời hạn hoặc không xác định thời hạn; đã đóng BHTN từ đủ 12 tháng trở lên trong thời gian 36 tháng trước khi chấm dứt HĐLĐ đối với NLĐ ký hợp đồng theo mùa vụ hoặc theo một công việc nhất định có thời hạn từ đủ 3 tháng đến dưới 12 tháng.

Phản ánh đến Báo Người Lao Động, anh Nguyễn Huỳnh (quận 3, TP HCM) đã bày tỏ sự bức xúc khi vợ anh tham gia BHTN từ tháng 2-2012 đến tháng 3-2025. Trong 24 tháng tham gia BHTN cuối cùng, vợ anh có 2 lần nghỉ hưởng chế độ thai sản (tổng cộng 12 tháng), lần thứ nhất vào tháng 8-2023, lần thứ hai vào tháng 7-2024. Khi hết thời gian nghỉ thai sản, vợ anh xin nghỉ hưởng chế độ dưỡng sức thêm 1 tháng.

Sau khi nghỉ việc, vợ anh Huỳnh đến Trung tâm Dịch vụ việc làm thực hiện thủ tục hưởng TCTN thì được trả lời không đủ điều kiện hưởng do trong vòng 24 tháng trước khi chấm dứt HĐLĐ chỉ đóng 11 tháng BHTN. "Vợ tôi đóng BHTN 13 năm 1 tháng, giờ đang thất nghiệp, nuôi con nhỏ nhưng không được hưởng chế độ, rất thiệt thòi. Do vậy, cần xem xét lại quy định trên để bảo đảm quyền lợi cho NLĐ" - anh Huỳnh kiến nghị.

TS Lê Thị Thúy Hương, Trưởng Phòng Nghiên cứu khoa học và Hợp tác phát triển Trường ĐH Luật TP HCM, nhìn nhận quy định nêu trên quá chặt chẽ, thiếu linh hoạt, gây khó khăn cho NLĐ. Khung thời gian 24 tháng hoặc 36 tháng là quá ngắn, với tình trạng việc làm bấp bênh như hiện nay, nhiều NLĐ khó có thể đáp ứng đủ điều kiện có 12 tháng đóng BHTN trong khoảng thời gian này.

Theo TS Hương, TCTN tuy chỉ là chế độ trợ cấp tạm thời nhưng vai trò của nó trong việc ổn định cuộc sống của NLĐ, bảo đảm an sinh xã hội lại rất to lớn. Do vậy, bên cạnh việc xem xét lại điều kiện hưởng để bảo đảm quyền lợi cho người tham gia BHTN, nên nghiên cứu xây dựng một chế độ trợ cấp xã hội áp dụng như mức sàn tối thiểu để trợ giúp những người thất nghiệp nhưng không đủ điều kiện hưởng TCTN.

Bên cạnh đó, có thể căn cứ vào độ tuổi, thời gian đóng BHTN để tính toán thời gian hưởng TCTN dài hơn, không chỉ giải quyết tối đa 12 tháng như hiện nay, để bảo đảm nguyên tắc đóng - hưởng của chế độ. Ngoài ra, cần áp dụng quy định "phong tỏa" việc hưởng TCTN trong một khoảng thời gian nhất định chứ không nên loại trừ NLĐ đơn phương chấm dứt HĐLĐ, hợp đồng làm việc trái pháp luật ra khỏi việc hưởng TCTN như quy định hiện nay.