Doanh nghiệp chây ì, người lao động lãnh đủ

Trong năm 2023, BHXH TP Thủ Đức, TP HCM đã thực hiện thanh tra, kiểm tra 114 doanh nghiệp (DN) ở 3 nội dung đối tượng đóng, mức đóng và phương thức đóng BHXH, BHYT, bảo hiểm thất nghiệp (BHTN). Tổng số tiền các DN này nợ BHXH, BHYT, BHTN là 34 tỉ đồng; tổng số tiền xử phạt vi phạm hành chính (VPHC) là 2,7 tỉ đồng; kết quả thu hồi sau thanh tra là 9,2 tỉ đồng (tỉ lệ 27%). Bên cạnh việc thanh tra chuyên ngành, BHXH TP Thủ Đức còn phối hợp Sở Lao động - Thương binh và Xã hội TP HCM thực hiện thanh tra liên ngành 82 DN. Qua đó, ban hành các quyết định xử phạt VPHC với tổng số tiền 3,6 tỉ đồng, tỉ lệ khắc phục nợ BHXH là 21% (12 tỉ/57 tỉ đồng).

Nhiều chiêu lách luật

Theo bà Nguyễn Thị Minh Hòa, Giám đốc BHXH TP Thủ Đức, khi thanh tra, cơ quan chức năng đã phát hiện một số DN có hành vi lách luật để né tham gia BHXH, BHYT, BHTN cho người lao động (NLĐ). Chẳng hạn, một DN sử dụng 30 lao động nhưng ký hợp đồng đào tạo từ năm này qua năm khác. Khi thanh tra, DN giải trình NLĐ ký hợp đồng đào tạo nên không thuộc diện đóng BHXH bắt buộc. Hay luật quy định NLĐ ký HĐLĐ thời hạn từ 1 tháng trở lên phải đóng BHXH bắt buộc thì DN chỉ ký HĐLĐ có thời hạn 28, 29 ngày.

Trường hợp khác là trong thang bảng lương thì lương của giám đốc chỉ bằng lương tối thiểu vùng, song lương của một nhân viên nữ chuẩn bị sinh con lại lên đến 20 triệu đồng/tháng… "Do Luật BHXH hiện hành chưa có khái niệm về hành vi trốn đóng, do vậy trong các nội dung, kết luận thanh tra và xử phạt VPHC, cơ quan thực hiện thanh tra chỉ có thể xử phạt hành vi chậm đóng. Đây là một trong những vướng mắc trong công tác thanh tra, xử phạt VPHC lĩnh vực BHXH, BHYT, BHTN thời gian qua" - bà Hòa cho hay.

BHXH TP HCM cho hay năm 2023, trên địa bàn thành phố có hơn 30.629 DN nợ BHXH, BHYT, BHTN từ 1 tháng trở lên với tổng số tiền hơn 3.685 tỉ đồng. Năm 2023, cơ quan này đã thực hiện 3.125 cuộc thanh tra, kiểm tra về BHXH, BHYT, BHTN. Qua đó, đã đề nghị 1.531 đơn vị khắc phục số tiền nợ 312 tỉ đồng, trong đó có 865 đơn vị khắc phục nợ trong thời gian thanh tra, kiểm tra với tổng số tiền là 109 tỉ đồng (tỉ lệ khắc phục nợ đạt trên 35%). 

Sau thanh tra, kiểm tra, cơ quan chức năng cũng đã ban hành 238 quyết định xử phạt VPHC với tổng số tiền 13,1 tỉ đồng. Tuy nhiên, chỉ có 59 đơn vị (tỉ lệ gần 25%) chấp hành quyết định xử phạt với tổng số tiền nộp phạt là 2,2 tỉ đồng.

Giải thích về việc số DN chấp hành quyết định xử phạt VPHC thấp, ông Nguyễn Quốc Thanh, Phó Giám đốc BHXH TP HCM, cho biết sau khi có quyết định xử phạt VPHC nhưng DN không thực hiện, cơ quan BHXH sẽ thực hiện cưỡng chế. Tuy nhiên, hiện nay, DN có rất nhiều tài khoản ngân hàng nhưng những tài khoản họ cung cấp cho cơ quan BHXH đều không còn tiền. Vì lý do bảo mật thông tin khách hàng, phía ngân hàng từ chối cung cấp thông tin về tài khoản DN cho cơ quan BHXH dẫn đến không thể thực hiện cưỡng chế.

Khó xác định hành vi vi phạm

Theo BHXH Việt Nam, năm 2023, toàn ngành BHXH đã ban hành hoặc kiến nghị người có thẩm quyền ban hành 1.765 quyết định xử phạt VPHC, tăng 1.325 quyết định so với cùng kỳ năm 2022. Tổng số đối tượng bị xử phạt VPHC là 1.763, tổng số tiền xử phạt VPHC hơn 67,7 tỉ đồng. Số quyết định xử phạt đã thi hành xong là 836 quyết định (chiếm 47,36% tổng số quyết định xử phạt do cơ quan chức năng ban hành) với tổng số tiền hơn 18,6 tỉ đồng.

Theo Vụ Pháp chế - BHXH Việt Nam, kết quả thi hành quyết định xử phạt VPHC trong lĩnh vực BHXH, BHYT, BHTN chưa cao là do nhận thức và ý thức chấp hành pháp luật của một số đơn vị, DN còn thấp, cố tình chây ì, không chấp hành hoặc chấp hành không đầy đủ các quyết định xử phạt. 

Bên cạnh đó, một số quy định của pháp luật về xử phạt VPHC trong lĩnh vực BHXH, BHYT, BHTN còn vướng mắc, gây khó khăn trong việc thực hiện. Cụ thể, tại điều 39 Nghị định số 12/2022/NĐ-CP có quy định hành vi vi phạm "đóng BHXH, BHTN không đúng mức quy định mà không phải là trốn đóng" và "trốn đóng BHXH bắt buộc, BHTN nhưng chưa đến mức truy cứu trách nhiệm hình sự". 

Tuy nhiên, thực tế cơ quan có thẩm quyền xử phạt VPHC chỉ có thể xác định là đóng không đủ số người thuộc diện tham gia, đóng không đúng mức đóng BHXH, BHYT, BHTN theo quy định… mà không đủ khả năng để xác định được hành vi đó có phải là trốn đóng hay không, cũng không chứng minh được người có nghĩa vụ đóng BHXH, BHTN, BHYT cho NLĐ có hành vi gian dối và bằng thủ đoạn khác, nên không thể xử phạt VPHC đối với hành vi trốn đóng.

Mặt khác, tại khoản 5 điều 39 Nghị định số 12/2022/NĐ-CP có quy định phạt tiền từ 12% đến 15% tổng số tiền phải đóng BHXH bắt buộc, BHTN tại thời điểm lập biên bản vi phạm hành chính nhưng tối đa không quá 75 triệu đồng đối với người sử dụng lao động... nhưng lại chưa có quy định đối với trường hợp DN khắc phục 100% số tiền chậm đóng trước khi bị thanh tra trực tiếp nên cơ quan chức năng gặp khó trong việc xác định mức xử phạt. 

Ngoài ra, hiện cũng chưa có quy định rõ về xử phạt VPHC đối với hành vi vi phạm về bảo hiểm tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp; chưa có quy định mức trần đối với các khoản hỗ trợ xăng xe, điện thoại, đi lại, tiền nhà ở, tiền giữ trẻ, nuôi con nhỏ... nên khi phát hiện DN cố tình chia nhỏ, đẩy lương vào các khoản nêu trên để trốn đóng, cơ quan BHXH không có đủ cơ sở pháp lý chứng minh hành vi vi phạm để xử lý.