Antigon – Dấu ấn thử nghiệm độc đáo của Bùi Như Lai

(NLĐO) - Khi bi kịch Hy Lạp cổ gặp ngôn ngữ sân khấu thử nghiệm Việt do đạo diễn Bùi Như Lai dàn dựng

Sáng 28-11, tại Nhà văn hóa Ba tháng Hai - Nam Định, đông đảo khán giả đã đến xem vở kịch Antigon (70 phút) do TS. NSƯT Bùi Như Lai đạo diễn, Trúc Ngân biên tập, với sự tham gia của các diễn viên trường Đại học Sân khấu – Điện ảnh Hà Nội đã tạo dấu ấn đậm nét tại Liên hoan quốc tế sân khấu thử nghiệm lần VI - năm 2025.

Từ bi kịch Hy Lạp đến ẩn dụ về con người đương thời

Nguyên bản Antigone của Sophocles vốn xoay quanh xung đột căn bản giữa luật của con người và luật của thần linh, giữa quyền lực chính trị và đạo đức cá nhân. Ở phiên bản của Bùi Như Lai, xung đột ấy không còn đóng khung trong bối cảnh cổ đại Hy Lạp, mà được dịch chuyển sang một không gian biểu tượng rộng mở, nơi con người hiện đại vẫn đang đối diện với những lựa chọn nghiệt ngã giữa bổn phận, lương tri và quyền lực. 

Cách thử nghiệm của Bùi Như Lai cuốn hút khán giả đương đại vì diễn viên không mặc trang phục cổ đại mà với chính con người đương đại, cùng sống với nhân vật và kể cho khán giả nghe với góc nhìn sâu sắc về số phận của Antigone.

Chính vì thế, vai diễn chính không đơn thuần là một nhân vật lịch sử – thần thoại, mà trở thành một biểu tượng về cá nhân dám đối đầu với quyền lực áp chế, dám giữ phẩm giá trong một xã hội bị điều khiển bởi những quy chuẩn cứng nhắc. 

Creon không còn là một ông vua cổ đại, mà là hình ảnh phổ quát của quyền lực, của cơ chế, của những hệ thống luôn đặt trật tự lên trên con người. Tôi thích cách đạo diễn để các nhân vật đôi lúc thoát vai, bình luận vào kịch ở những tình huống cao trào nhất, gây tiếng cười đúng lúc, thâm thúy và duyên dáng.

Thủ pháp dàn dựng thử nghiệm phá vỡ ảo giác sân khấu

Một trong những điểm nổi bật của vở diễn là việc đạo diễn không chủ trương tạo ảo giác hiện thực. Thay vào đó, ông sử dụng thủ pháp để

diễn viên không hoàn toàn chìm vào nhân vật, mà có lúc tách ra khỏi vai, trở thành người quan sát, bình luận hoặc dẫn dắt câu chuyện. Ở góc độ này nghệ sĩ Nguyễn Hoàng Tùng diễn rất thông minh, vai phụ của anh vì thế được khán giả thích thú.

Việc diễn viên "không nhập vai tuyệt đối" tạo ra một khoảng cách thẩm mỹ cần thiết, buộc khán giả không chỉ "xem" mà còn phải "nghĩ". Nhân vật vừa sống trong bi kịch, vừa như đang được "trình bày" trước công chúng, khiến câu chuyện không bị chìm vào cảm xúc bi lụy, mà trở thành một vấn đề đạo đức lớn cần suy tư.

Ở đây, sân khấu không còn là nơi tái hiện hiện thực, mà trở thành không gian tư duy – nơi mỗi chi tiết đều mang tính luận đề, mời gọi người xem tham gia vào tiến trình nhận thức.

Một sân khấu tối giản nhưng giàu biểu tượng văn hóa Việt

Thiết kế mỹ thuật của vở diễn không chạy theo mô hình phục dựng cổ trang phương Tây, mà lựa chọn ngôn ngữ biểu tượng, tối giản nhưng đa nghĩa. Các chất liệu văn hóa Việt như thang tre được đưa vào một cách có chủ đích, không mang tính trang trí mà hoạt động như những ký hiệu văn hóa.

Thang tre với chất liệu mộc mạc trở thành một nhịp cầu nối giữa không gian Hy Lạp cổ và đời sống tinh thần của người Việt hôm nay, tạo nên một cuộc đối thoại văn hóa âm thầm nhưng sâu sắc. 

Trang trí trong các vở mà Bùi Như Lai dàn dựng đã gắn cái mác thuần phong cách, khiến tôi nhớ đến vở Kiều mà Bùi Như Lai cùng dựng trong dự án về "Kiều" (2019) với đạo diễn Trần Lực, Hồng Vân và Amelia Niermeyer, phong cách trang trí rất đặc trưng với không gian đa chiều chỉ bằng tre, nứa, thang và dây thừng, nhưng toát lên cả không gian nghệ thuật.

Antigon như một "ẩn dụ đạo đức" trong xã hội hiện đại

Ở cách đọc của Bùi Như Lai, Antigon không chỉ là người phụ nữ chống lại vua, mà là biểu tượng cho con người dám bảo vệ giá trị tinh thần trong một thế giới nặng về quyền lực và lý trí chính trị. Bi kịch ở đây không nằm ở cái chết, mà nằm ở việc những nguyên tắc nhân văn bị nghiền nát bởi các cơ chế vô cảm.

Điều đáng chú ý là đạo diễn không tuyệt đối hóa Antigon như một anh hùng bi kịch kiểu cổ điển. Nhân vật hiện lên với những day dứt, mâu thuẫn nội tâm rất con người. Chính điều đó làm cho vở diễn không sa vào minh họa luân lý, mà mở ra những câu hỏi: Nếu bạn là Antigon, bạn sẽ chọn thế nào? Nếu bạn là Creon, bạn có thể cư xử khác không?

Điểm cộng còn lại sự hóa thân rất tài tình của dàn diễn viên trẻ. Họ hát hay, phối hợp nhuần nhuyễn, tuân thủ thuần nhất phong cách và trên hết là tính đồng đội để không một ai lạc khỏi đội hình.

Một thực nghiệm đáng ghi nhận trong đào tạo và sáng tạo

Antigon là một vở diễn dàn dựng cho nguồn lực trẻ trình diễn, là một thực hành nghệ thuật nghiêm túc trong nghiên cứu và sáng tạo sân khấu thử nghiệm. Tác phẩm cho thấy cách mà một vở bi kịch cổ điển có thể được "đọc lại" bằng ngôn ngữ hôm nay, vừa tôn trọng tinh thần nguyên tác, vừa mở ra những chiều kích mới về tư duy và mỹ học.

Trong bối cảnh sân khấu Việt đang tìm kiếm những con đường mới, những mô hình thử nghiệm không phải bằng sự "làm lạ" hình thức, mà bằng tư duy chuyển hóa giá trị, Antigon của TS. NSƯT Bùi Như Lai là một nỗ lực đáng trân trọng – một cuộc thử nghiệm nghiêm túc giữa cổ điển và hiện đại, giữa thế giới và Việt Nam, giữa sân khấu và đời sống.