Chuyện hẻm và quy hoạch mở rộng hẻm (*): Bảo tồn không gian văn hóa hẻm

TP HCM có hàng trăm con đường mặt tiền sôi động suốt ngày đêm, thể hiện nhịp sống khẩn trương không một phút giây ngừng lặng của đô thị lớn nhất nước. Cũng như nhiều thành phố khác trên thế giới, phía sau những con đường là hàng ngàn ngõ hẻm, đan nhau như mạng nhện, cài nhau như chân rết... tạo thành không gian sống tương đối "tĩnh" của hàng triệu cư dân.

Hẻm - một "tiểu không gian văn hóa"

Hẻm ở các quận trung tâm thành phố thường rộng đủ cho xe hơi ra vào, được tráng bê-tông bằng phẳng, sạch sẽ, tương đối thẳng, thường là hẻm cụt. Dân cư đa phần là công chức, nhà cửa xây dựng khá ổn định, kiến trúc hài hòa. Hiện nay ở những khu đô thị mới được quy hoạch ngay từ đầu, loại hẻm này khá phổ biến, còn được gọi là "đường nội bộ" chạy giữa các dãy nhà cao tầng hay biệt thự có lối thiết kế giống nhau.

Hẻm ở các khu vực nội thành cũ và các quận mới có những gia đình đã vài đời ở thành phố nhưng cũng có nhiều người nhập cư ở nhà thuê. Hẻm không được "quy hoạch" nên nhà trệt, nhà lầu chen nhau. Hẻm cũng giống như đường làng quanh co, có nhiều ngõ ngách rộng hẹp bất ngờ. Hẻm "xóm lao động" hay "nhà ven kênh rạch" như một tổ ong khổng lồ, mỗi nhà là một ngăn nhỏ của tổ ong lớn, tuy chật chội nhưng gắn bó và tình nghĩa.

Hẻm là không gian công cộng, nơi liên kết mọi thành viên sinh sống ở đó với nhau. Ảnh: LÊ VĨNH

Hẻm chợ có ở khắp nơi. Thường chợ trong hẻm chỉ đông vào buổi sáng đến trưa thì tan. Những hẻm chợ này may mắn còn giữ lại ít nhiều "văn hóa chợ xưa", nơi mà quan hệ bán mua không chỉ là tiền hàng mà còn là tình nghĩa giữa những con người. Có những hẻm "chợ ẩm thực" nổi tiếng lâu đời vì tập trung bán các món ăn hay các quán nhậu bình dân, đồ ăn ngon, giá rẻ, người mới đến thành phố, người xa thành phố trở về thường hay tới đó, cảm giác là lạ, quen quen níu giữ nỗi nhớ của nhiều người…

Ngoài ra, có thể nhận diện một số hẻm "nghề thủ công" ở các làng nghề xưa, nay thu hẹp thậm chí không còn nữa. Một số hẻm gắn liền với cơ sở tín ngưỡng, tôn giáo nổi tiếng trong khu vực…

Dù là hẻm loại nào thì mỗi con hẻm ở TP HCM đều có một đời sống riêng, là một "tiểu không gian văn hóa" riêng biệt kết tinh bởi sự đa dạng của nguồn gốc, lối sống, nếp sinh hoạt của dân cư trong hẻm.

Hẻm mặc nhiên là không gian công cộng. Nơi ấy mọi người có thể sử dụng khi cần thiết nhưng cũng là nơi sinh hoạt chung, liên kết mọi thành viên trong hẻm với nhau. Hẻm - như không gian mở rộng của từng ngôi nhà riêng biệt. Không gian văn hóa riêng - chung trong hẻm không bị cắt rời mà linh hoạt kết nối với nhau, như người thành phố phóng khoáng, cởi mở trong giao tiếp mà vẫn tôn trọng khoảng riêng tư của mỗi người, mỗi nhà.

Thành phần quan trọng cấu thành đô thị

Thành phố mở rộng hơn, đời sống ở mỗi khu vực cũng thay đổi. Nhiều con hẻm được nâng cấp theo phương thức "nhà nước và nhân dân cùng làm" mà phần nhân dân là "hiến đất mở rộng hẻm", đóng góp phần lớn kinh phí làm đường cống thoát nước, ngầm hóa đường điện, viễn thông, trải nhựa hay đổ

bê-tông làm cho hẻm trở thành "sân chơi" công cộng… Sự thay đổi ấy không chỉ từ chủ trương của chính quyền mà bắt đầu từ sự tự giác vì việc chung của người dân, vì quyền lợi của cộng đồng và của chính mình.

Hiện nay, ngoài việc gìn giữ, bảo tồn không gian văn hóa hẻm với lối sống hiện đại nhưng vẫn "tình làng nghĩa xóm" thì vấn đề an ninh và vệ sinh môi trường luôn được người dân quan tâm. Nhiều con hẻm sau khi cải tạo, nâng cấp đã cho gắn camera theo dõi tình hình an ninh, kịp thời ngăn chặn nhiều hành vi phạm pháp. Các phương thức thông tin hiện đại (qua điện thoại, Zalo và mạng xã hội) cùng với thông tin truyền thống (tờ rơi, họp tổ dân phố…) đã kịp thời mang thông tin đến người dân.

Tuy nhiên, về môi trường thì còn một số vấn đề. Nếu trước đây trong hẻm thường có cây xanh trồng trong khuôn viên đất của mỗi nhà, cây xanh có sẵn trên đường hẻm... thì nay đất có giá hơn sau khi nhiều hẻm được cải tạo, nhà cửa được xây mới đã thiếu vắng cây xanh, hẻm

bê-tông hóa tuy sạch sẽ nhưng làm tăng không khí nóng nực. Cảnh quan của hẻm và tình trạng ô nhiễm không khí không khác gì ngoài đường lớn khi xe máy, thậm chí xe hơi ra vô tấp nập.

Hẻm là thành phần quan trọng cấu thành một đô thị, không gian sống trong hẻm là của phần lớn dân cư thành phố. Hẻm có văn minh, sạch đẹp thì mặt tiền mới có thể giữ được vẻ sạch đẹp, văn minh. Văn hóa lối sống trong hẻm như một khoảng lặng giúp cho thị dân bình tâm và an tĩnh sau những hối hả lo toan làm ăn của một đô thị không ngừng chuyển động như TP HCM.

(*) Xem Báo Người Lao Động từ số ra ngày 12-10