Cảnh báo lây nhiễm HIV kiểu mới

Dịch HIV/AIDS tại Việt Nam đang có nhiều diễn biến phức tạp với sự thay đổi rõ rệt trong hình thái lây nhiễm. Trong số những người mới phát hiện nhiễm HIV, nhóm nam quan hệ tình dục đồng giới (MSM) là nguồn lây chính.

Hơn 80% người nhiễm mới là nam giới

PGS-TS Phan Thị Thu Hương, Cục trưởng Cục Phòng chống HIV/AIDS - Bộ Y tế, cho biết trong 9 tháng đầu năm 2024, cả nước ghi nhận hơn 11.400 trường hợp mới dương tính với HIV, trong đó gần 1.300 người tử vong. Trong số những người mới phát hiện nhiễm HIV từ đầu năm đến nay, 82,9% là nam giới, độ tuổi chủ yếu là 15-29 (40%) và 30-39 (27,3%).

Tại Việt Nam, kể từ ca nhiễm đầu tiên được phát hiện năm 1990 tại TP HCM, cả nước có khoảng 267.000 người đang sống chung với HIV với 100% số tỉnh, thành phố ghi nhận ca mắc. Đáng lưu ý, gần 70% trường hợp nhiễm mới HIV tập trung chủ yếu ở khu vực đồng bằng sông Cửu Long (31,2%), Đông Nam Bộ (12,8%) và TP HCM (24,3%); độ tuổi 15-29 có xu hướng tăng cao.

Bà Hương nhận định dịch HIV/AIDS hiện vẫn diễn biến phức tạp. Những năm gần đây, hình thái lây nhiễm HIV thay đổi rõ rệt - từ lây truyền qua đường máu ở nhóm nghiện chích ma túy sang lây truyền qua đường tình dục, nhất là trong nhóm MSM. Đây là nhóm chiếm tỉ lệ lớn trong số người nhiễm HIV mới với hơn 40% số ca phát hiện hằng năm. Tuy nhiên, những người này vẫn phải nhận sự phân biệt kỳ thị từ cộng đồng, không dám công khai bản thân nên họ rất khó tiếp cận các dịch vụ dự phòng lây nhiễm HIV.

"Điều quan ngại là tình trạng trẻ hóa người nhiễm HIV. Một số tỉnh, thành phố đã phát hiện người nhiễm ở lứa tuổi vị thành niên, là học sinh lớp 10, 11. Các em cho biết đã có quan hệ tình dục đồng giới hoặc từng sử dụng ma túy tổng hợp. Đó là yếu tố làm tăng nguy cơ lây nhiễm HIV" - PGS Hương lo ngại.

Các chuyên gia dự báo số người mắc HIV trong nhóm MSM tiếp tục tăng trong thời gian tới. Lý do là đặc tính nhóm này sinh sống trải đều ở các tỉnh, thành, khó tiếp cận theo vùng như đối với người nghiện ma túy trước kia. Mạng xã hội phát triển với các hội, nhóm dành riêng cho người có nhu cầu quan hệ tình dục đồng giới nở rộ, khiến họ dễ dàng tìm kiếm và tiếp xúc nhiều bạn tình. Kết quả các nghiên cứu gần đây cũng chỉ ra rằng người chuyển giới nữ là một trong những nhóm được cảnh báo nguy cơ lây nhiễm HIV và gia tăng những năm gần đây.

Ngoài ra, các nghiên cứu cũng cho thấy xu hướng lây nhiễm ở các tỉnh, thành không phải trọng điểm cũng bắt đầu gia tăng. Kèm theo đó là các hành vi nguy cơ phức tạp như sử dụng ma túy tổng hợp, "chemsex" (dùng chất khi quan hệ tình dục) và quan hệ tình dục tập thể. Điều này không chỉ làm lây nhiễm HIV mà còn lây truyền các bệnh qua đường tình dục, viêm gan B, C…, làm tăng gánh nặng cho ngành y tế.

Hơn nữa, MSM do không bị tâm lý sợ mang thai nên việc sử dụng bao cao su - một trong những biện pháp ngừa thai - không được chú trọng như quan hệ tình dục giữa nam và nữ. Ngoài ra, một số người trong nhóm này có thể có những lúc quan hệ tình dục tập thể, có nhiều bạn tình. Họ còn có xu hướng sử dụng các chất kích thích như ma túy, rượu, bia... để tăng khoái cảm và tìm cảm giác khác biệt..., dẫn đến mất kiểm soát hành vi an toàn. Bên cạnh đó, có thể xảy ra hành vi quan hệ mạnh bạo dẫn đến tổn thương cao hơn.

Nhiều trường hợp còn không biết rõ về bạn tình của mình, nhất là tình trạng sức khỏe. Có người mang nhiều nguy cơ chồng chéo, như tiêm chích ma túy, có nhiều bạn tình cả nam và nữ, thường xuyên thay đổi bạn tình và có thể mắc kèm các bệnh lây qua đường tình dục khác...

Nỗ lực chặn bệnh gieo rắc, lây lan

Theo Trung tâm Kiểm soát bệnh tật TP HCM (HCDC), mỗi năm thành phố ghi nhận khoảng 4.000 - 5.000 ca nhiễm HIV mới. Đặc biệt, số người nhiễm HIV từ các tỉnh, thành khác đến TP HCM đã vượt qua số ca mắc từ người dân địa phương.

"Dù tỉ lệ lây nhiễm ở nhóm nghiện chích ma túy và phụ nữ mại dâm giảm đáng kể nhưng số ca lây nhiễm trong nhóm MSM vẫn ở mức cao" - BS Văn Hùng, Trưởng Khoa Phòng chống HIV/AIDS HCDC, cảnh báo.

Một nghiên cứu về tỉ lệ đồng nhiễm HIV - giang mai và một số yếu tố liên quan ở nhóm MSM cho thấy khu vực đồng bằng sông Cửu Long ghi nhận khoảng 50.277 người nhiễm HIV, chiếm 21,1% tổng số người nhiễm cả nước. Trong đó, An Giang, Cần Thơ và Kiên Giang có tỉ lệ cao nhất.

BS Nguyễn Duy Phúc, Viện Pasteur TP HCM (thành viên nhóm nghiên cứu), cho biết nghiên cứu thực hiện từ năm 2015 đến 2022 với 2.938 MSM tại 3 địa phương nêu trên, độ tuổi trung bình là 25,3. Kết quả cho thấy nhóm MSM luôn chiếm tỉ lệ cao trong số ca nhiễm HIV mới. Cụ thể, tại Cần Thơ là 49,3%, Kiên Giang 31,6% và An Giang 20,3%.

Kết quả nghiên cứu cũng chỉ ra rằng quan hệ tình dục không an toàn, đặc biệt là không sử dụng bao cao su, là yếu tố nguy cơ cao dẫn đến lây nhiễm HIV và các bệnh lây truyền qua đường tình dục khác. "Do đó, cần tiếp tục duy trì và tăng cường việc phân phát bao cao su miễn phí cho nhóm MSM để thúc đẩy hành vi tình dục an toàn, giảm thiểu nguy cơ lây nhiễm" - BS Phúc khuyến cáo.

Để góp phần mở rộng khả năng tiếp cận dịch vụ phòng chống HIV, TP HCM đã nhận được sự hỗ trợ từ dự án USAID/PATH STEPS. Thành phố đã có hơn 4.000 khách hàng dịch vụ PrEP (dự phòng trước phơi nhiễm) tại 9 phòng khám tư nhân và 4 phòng khám công lập.

Dự án cũng thử nghiệm thành công các mô hình mới, như PrEP lưu động, hợp tác với các doanh nghiệp xã hội nhằm hướng tới mục tiêu kết thúc dịch AIDS vào năm 2030. Dự án sẽ tiếp tục phát triển các mô hình PrEP, bao gồm các hình thức chi trả một phần và PrEP thương mại, nhằm bảo đảm dịch vụ phòng ngừa HIV luôn được duy trì và phát triển bền vững.

Ngành y tế TP HCM tiếp tục đồng hành với đối tác triển khai các mô hình thí điểm PrEP đồng chi trả và tăng cường các hoạt động tư vấn, hướng dẫn phòng ngừa những bệnh lây truyền qua đường tình dục. Mục tiêu không chỉ là ngừng lây nhiễm HIV mà còn giúp cộng đồng tránh được các bệnh lây truyền qua đường tình dục khác.

Bên cạnh đó, các cơ sở cung cấp dịch vụ và các dự án sẽ tiếp tục nỗ lực duy trì, phát triển những mô hình phòng chống HIV hiệu quả. Mọi người dân, nhất là những nhóm có nguy cơ cao, sẽ có cơ hội tiếp cận dịch vụ chăm sóc sức khỏe chất lượng.