Cổ vật - Di sản quốc gia

Tấm bia đá cổ quý hiếm, duy nhất có niên đại thời Trần hiện còn được lưu giữ đến ngày nay trên địa bàn tỉnh Hưng Yên - bia "Đại Bi Diên Minh tự bi" - được công nhận là bảo vật quốc gia năm 2024.

Điêu khắc công phu, độc đáo

Bia "Đại Bi Diên Minh tự bi" (Bia đá chùa Đại Bi) được tạo tác thời Trần (năm 1327), triều vua Trần Minh Tông. Đây là tấm bia đá cổ quý hiếm được các nghệ nhân dân gian tạo tác hoàn toàn bằng kỹ thuật thủ công truyền thống hết sức công phu, chi tiết và vô cùng độc đáo. Kỹ thuật này được thể hiện rõ trên toàn bộ thể thức của một bia đá cổ thời Trần, đó là diềm trán tròn, hình rồng trên trán bia, các diềm bên chạm hoa cúc dây, lòng bia khắc chữ Hán. Đây là tấm bia thời Trần hiếm hoi có hiện trạng còn rõ ràng như vậy. Theo nhận định của các chuyên gia, tấm bia là một kiệt tác điêu khắc, minh chứng cho sự phát triển huy hoàng một thời của chùa Đại Bi.

Mặc dù vẫn dùng các đề tài với lối bố cục truyền thống thời Lý nhưng phong cách thể hiện các mẫu trang trí trên bia Đại Bi đã dần dần biến đổi cho phù hợp. Đường nét và hình khối trên bia đậm khỏe, ít chi tiết vụn vặt, các mô típ chính được chú trọng làm nổi bật. Cụ thể, đó là những hình rồng có thân uốn lượn kiểu "thất túi" với số lượng rất nhiều (khoảng 16 - 17 khúc uốn) gần tương đương với số lượng của con rồng Lý dài nhất ở tháp Long Đọi (Hà Nam) và tháp Chương Sơn (Nam Định). Đặc biệt, kiểu vận động đặc trưng của rồng Lý vẫn được thấy ở đây: đó là kiểu vận động cứ một con rồng đang lượn có phần cổ vươn cao lại xen một con có phần cổ thu lại sát xuống phía dưới. Tuy nhiên, hai tư thế vận động như vậy ở rồng Lý thường được biểu diễn trên mặt bằng trang trí dài kiểu như trang trí trên bệ tượng chùa Phật Tích (Bắc Ninh). Còn trên tấm bia "Đại Bi Diên Minh tự bi", nét sáng tạo đã thể hiện hai tư thế vận động đó trên hai mặt trán bia: rồng mặt trước cổ ngẩng cao trong khi rồng mặt sau cổ chúc xuống. Ngoài ra, trên trán bia ở cả hai mặt bia đều chạm hình đôi rồng chầu vào ô chữ ở giữa. Điều này cho thấy được sự khác biệt độc đáo so với hình rồng trên các trán bia thời Lê - Mạc trở đi chủ yếu chạm hình đôi rồng chầu mặt nguyệt ở giữa.

Sự độc đáo của tấm bia còn được nhận thấy qua phong cách thể hiện trên diềm bia. Diềm bia chạm hoa văn hình hoa cúc dây (một biểu trưng của nhà Phật) với nét chạm nổi nhẹ. Các cánh hoa cúc uốn lượn đối xứng tạo thành thể uốn lượn hình sin. Trong khi đó, ở thời kỳ sau (thế kỷ XVII, XVIII) cũng loại hoa dây uốn lượn này trên các diềm bia đã có thêm nhiều họa tiết trang trí khác khá phong phú: hoa lá, chim, thú... là đỉnh cao của nghệ thuật điêu khắc dân gian, gắn liền với sự hưng thịnh của kiến trúc đình làng.

Bên cạnh đó, trên diềm trán bia mặt sau chạm khắc biểu tượng ngọc sáng cách điệu (ngọc báu) đứng riêng lẻ. Đây là sự khác biệt độc đáo ít xuất hiện trên các tấm bia cùng thời và về sau.

Giá trị đặc biệt về lịch sử, văn hóa

Theo hồ sơ di sản của Bộ VH-TT-DL, tấm bia là một chứng tích về sự phát triển huy hoàng của Phật giáo Việt Nam trong lịch sử, phản ánh tư tưởng và giá trị thẩm mỹ của triều đại quân chủ Phật giáo thân dân, lấy tư tưởng Phật giáo mà cốt lõi là triết lý từ bi, hỷ xả, hòa quang đồng trần làm động lực thúc đẩy việc xây dựng con người và xã hội.

Bia ra đời vào năm 1327, là thời kỳ Phật giáo Trúc Lâm thời Trần phát triển toàn thịnh và được sự bảo hộ mạnh mẽ của triều đình nhà Trần. Đây là thời gian Phật giáo Trúc Lâm phát triển từ Yên Tử lan ra cả nước, sư tăng cả nước thuộc quyền cai quản của Đệ Nhị Tổ Pháp Loa ở chùa Vĩnh Nghiêm (Bắc Giang). Chùa Đại Bi Diên Minh ra đời trong khoảng thời gian này là một minh chứng rất rõ cho sự phát triển mạnh mẽ đó của Thiền phái Trúc Lâm.

Về mặt giá trị nghệ thuật, đây là một tấm bia chuẩn chỉ thuộc dòng bia Phật giáo thời Lý và thời Trần với hai mặt đều chạm khắc trang trí còn khá rõ ràng, đề tài và bố cục tương tự nhau. Tất cả đề tài trang trí trên tấm bia: rồng, hoa cúc, ngọc báu... có niên đại rõ ràng (1324-1327) nên đều là các mẫu hoa văn chuẩn để xác định niên đại cho các loại hoa văn tương tự ở các di vật hoặc di tích khác không được ghi niên đại.

Thêm nữa, nghệ thuật Trần là một dòng nghệ thuật có diễn biến mạnh và nhanh trong suốt hai thế kỷ XII - XIII. Vì vậy, những hoa văn trang trí và tấm bia có niên đại như thế này sẽ góp phần xác định đặc điểm của nghệ thuật Trần trong giai đoạn đầu thế kỷ XIV. Tấm bia là một tác phẩm nghệ thuật điêu khắc hoàn hảo, góp phần phản ánh mỹ thuật và kỹ thuật điêu khắc đá thời Trần đạt đến đỉnh cao trong lịch sử mỹ thuật nước ta.