Cổ vật - Di sản quốc gia (*): Mũi khoan đá hé lộ bí mật ngàn năm

Di chỉ khảo cổ học Thác Hai (xã Ea Rốk, tỉnh Đắk Lắk) ở tọa độ 13°14'14.1" vĩ Bắc, 107°50'52.4" kinh Đông, có tầng văn hóa dày khoảng 2 m, bên trong chứa các di tích mộ táng, hố đất đen cùng nhiều di vật như bàn mài, rìu, bôn, bàn đập vỏ cây bằng đá.

Bảo vật quốc gia đầu tiên của Đắk Lắk

Trong cuộc khai quật tại Thác Hai vào tháng 4-2021 do Bảo tàng Đắk Lắk phối hợp với Bảo tàng Lịch sử quốc gia thực hiện, các nhà khoa học đã phát hiện hơn 1.000 mũi khoan và phác vật bằng các loại đá opal, jasper, silic… cùng hàng vạn vảy tước.

Qua tổng thể di tích và di vật, có thể thấy Thác Hai là một di tích phức hợp, vừa có tính chất cư trú vừa là khu mộ táng, lại vừa là một công xưởng chế tác mũi khoan đá quy mô lớn. Tính chất cư trú thể hiện rõ qua địa tầng dày khoảng 2 m, ken dày đặc mảnh gốm và đồ đá cùng các dấu vết sinh hoạt khác như than tro, hố đất đen. Điều đó cho thấy cư dân cổ ở Thác Hai đã cư trú tại khu vực này lâu dài và liên tục. Tính chất mộ táng cũng rất rõ nét, thể hiện qua việc các mộ táng xuất lộ trong mọi độ sâu của tầng văn hóa, với táng thức khá thống nhất.

Tính chất công xưởng tại di chỉ Thác Hai lại càng nổi bật hơn với sự xuất hiện của mũi khoan với số lượng lớn, đi kèm với nó là các hiện vật liên quan đến quy trình chế tác như đá nguyên liệu, mảnh tước, phác vật, phế vật, bàn mài… "Sưu tập mũi khoan đá Thác Hai" gồm 250 đơn vị hiện vật, trong đó có 200 mũi khoan hoàn chỉnh và 50 phác vật mũi khoan. Các mũi khoan có dạng nhọn, mũi dẹt, khoan tù (vát), độ dài từ 1 - 2 cm, một số mũi dài khoảng 3,5 cm, đường kính thân phổ biến 0,3 cm.

Theo hồ sơ di sản của Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch, đặc điểm nổi bật của sưu tập mũi khoan đá là được mài trau chuốt và hầu hết chưa qua sử dụng. Quan sát dưới kính phóng đại macro, có thể thấy trên thân các mũi khoan chỉ có vết xước chạy dọc thân, là dấu vết của kỹ thuật mài trong quá trình chế tác, hoàn toàn không thấy vết xước ngang thân dạng vòng ren vốn là dấu vết sử dụng khi khoan lỗ xuyên tâm, để chế tác đồ trang sức bằng đá.

Một đặc điểm đáng chú ý nữa là sự hiện diện của loại hình mũi khoan có hai đầu sử dụng, trong đó đầu mũi thường được mài nhọn hoặc mài vát hai cạnh. Chính sự đa dạng về tiết diện, dáng mũi cũng như kích thước cho thấy "Sưu tập mũi khoan đá Thác Hai" là một chỉnh thể phản ánh các công đoạn khoan khác nhau, từ khoan điểm, khoan phá (khoan thô) cho tới khoan tinh. Một số mũi khoan còn cho thấy sự tham gia của kỹ thuật cưa. Từ hạch đá ban đầu, người thợ pha ra thành các phôi hình chữ nhật, sau đó mài toàn thân và mài tạo lưỡi ở cả hai đầu, tiếp đó dùng kỹ thuật cưa để chia thành các mũi khoan rồi mài hoàn chỉnh. Đây cũng chính là sự độc đáo trong kỹ thuật chế tác mũi khoan ở di chỉ Thác Hai so với các địa điểm khác ở Việt Nam.

Qua kết quả khai quật và phân tích niên đại C14, các nhà khảo cổ cho rằng di chỉ Thác Hai nằm trong khung niên đại từ khoảng 4.000 năm cho đến khoảng 2.000 năm cách ngày nay, với 2 giai đoạn phát triển sớm muộn khác nhau. Đặc biệt, cho đến nay Thác Hai là di chỉ có tầng văn hóa dày nhất ở Đắk Lắk nói riêng và Tây Nguyên nói chung, thể hiện cho sự cư trú lâu dài và liên tục, đồng thời đây là công xưởng chế tác mũi khoan bằng đá duy nhất ở Tây Nguyên.

Trung tâm thủ công nghiệp thời Tiền - Sơ sử

Hồ sơ di sản của Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch nhận định "Sưu tập mũi khoan đá Thác Hai" đặc biệt quý giá, với trình độ kỹ thuật chế tác cực kỳ tinh xảo. "Nguyên vẹn, duy nhất, khác biệt về chất liệu, hình thức, cho đến nay chưa có bất kỳ cá nhân, tổ chức hay địa phương nào ở Việt Nam phát hiện và lưu giữ hiện vật tương tự" - hồ sơ nêu rõ.

Cho đến nay, trong giai đoạn Hậu kỳ Đá mới - Sơ kỳ Kim khí ở nước ta, khảo cổ học đã phát hiện được hàng chục công xưởng chế tác đá, phân bố ở Bắc Bộ, Trung Bộ, Tây Nguyên và Đông Nam Bộ. Tuy nhiên, trong số các công xưởng chế tác đá đó, chỉ có một vài công xưởng phát hiện được mũi khoan, đó là Bãi Tự (Bắc Ninh), Tràng Kênh, Bãi Bến (Hải Phòng), Ba Vũng (Quảng Ninh) và Thác Hai (Đắk Lắk). Dù vậy, "Sưu tập mũi khoan đá Thác Hai" lại có những đặc điểm khác biệt hẳn so với các sưu tập ở 4 địa điểm còn lại. Trên bình diện khu vực, theo các tài liệu hiện có, Đông Nam Á hầu như chưa phát hiện được công xưởng chế tác mũi khoan nào thuộc cùng giai đoạn với Thác Hai.

Đặc điểm của "Sưu tập mũi khoan đá Thác Hai" là hầu hết chưa qua sử dụng, do đó nó chính là sản phẩm để xuất đi nơi khác. Điều này gợi mở khả năng tìm hiểu về mạng lưới trao đổi giữa các công xưởng chế tác đá trong thời Tiền - Sơ sử ở Tây Nguyên nói riêng và Đông Nam Á nói chung. Xung quanh Thác Hai, dọc theo dòng sông Ea H'leo, các nhà khảo cổ đã nhận diện được một số địa điểm có đá nguyên liệu, mảnh tước, thậm chí có cả mũi khoan… có nét tương đồng với Thác Hai, mở ra khả năng về sự có mặt của một hệ thống công xưởng tồn tại dọc theo sông Ea H'leo, cung cấp sản phẩm cho các địa điểm Tiền Sa Huỳnh - Sa Huỳnh ở phía ven biển phía Đông và các địa điểm khảo cổ ở Campuchia ở phía Tây.

Với cảnh quan tự nhiên thuận lợi, là gò đất ven sông cao thoáng, gần nguồn nước và có đất để canh tác, lại tiện giao thông để trao đổi, buôn bán, khu vực Thác Hai đã sớm thu hút cư dân cổ đến cư trú và sản xuất. Chính sự ổn định lâu dài này đã góp phần tạo nền tảng cho sự phát triển kỹ thuật ở Thác Hai, khiến nơi đây trở thành một trung tâm thủ công nghiệp thời Tiền - Sơ sử. 

(Còn tiếp)

___________

(*) Xem Báo Người Lao Động từ số ra ngày 27-12