Di tích bị lãng quên

Cầu Cấm bắc qua sông Cấm thuộc địa phận 2 xã Nghi Quang và Nghi Yên, huyện Nghi Lộc, tỉnh Nghệ An. Đây là nút thắt của 3 huyết mạch giao thông: Đường bộ (Quốc lộ 1), đường sắt Bắc - Nam và đường thủy (kênh Nhà Lê); từng đóng vai trò quan trọng trong việc chi viện từ hậu phương miền Bắc cho chiến trường miền Nam thời kháng chiến chống Mỹ.

Dấu tích mờ nhạt

Do vị trí chiến lược này mà cầu Cấm từng được xem là "túi đựng bom đạn Mỹ" trong những năm chiến tranh. Để cắt đứt tuyến huyết mạch này, nhiều thời điểm, máy bay và tàu chiến Mỹ ngày đêm trút bom đạn xuống cầu Cấm. Chỉ riêng năm 1967, máy bay Mỹ đã ném xuống cầu Cấm 27.000 quả bom các loại; tàu chiến từ Hạm đội 7 của Mỹ nã vào 5.000 quả đạn pháo.

Theo thống kê, từ năm 1966 đến 1968, hơn 100 cán bộ, chiến sĩ đã ngã xuống cầu Cấm. Tổn thất lớn nhất là vào ngày 5-2-1967, khi lực lượng Thanh niên xung phong thuộc Đội 69 và Đội 65 đang hối hả san lấp hố bom phía Bắc cầu Cấm thì hứng trọn một đợt pháo kích của địch. Mặt đất rung chuyển, khói lửa mịt mù, trong giây lát, 15 chiến sĩ đã hy sinh ở độ tuổi thanh xuân.

Ghi nhận tinh thần chiến đấu anh dũng của quân và dân ta, năm 2020, Bộ trưởng Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch đã ký quyết định xếp hạng cầu Cấm là di tích lịch sử quốc gia.

Chỉ gần 5 năm sau thời điểm cầu Cấm được xếp hạng di tích lịch sử quốc gia, hiện nay, du khách đến đây rất khó nhận thấy biển chỉ dẫn di tích. Các điểm như bến phà, trận địa pháo, đài quan sát trên các dãy núi xung quanh giờ chỉ còn lại vài dấu tích mờ nhạt.

Bà Trần Thị Ánh Tuyết, Phó Chủ tịch UBND huyện Nghi Lộc, cho biết quy hoạch xây dựng Khu Di tích lịch sử cầu Cấm đã được phê duyệt nhiều năm nay, với chủ đầu tư là Sở Giao thông Vận tải (nay là Sở Xây dựng). Huyện đã nhiều lần đề nghị sở này triển khai thực hiện công trình nhưng không có kết quả.

Năm 2024, huyện Nghi Lộc có công văn kiến nghị tỉnh Nghệ An chuyển chủ đầu tư công trình này cho địa phương. Đầu năm 2025, Nghi Lộc tổ chức họp bàn phương án song sau đó có chủ trương bỏ mô hình cấp huyện nên mọi việc phải dừng lại.

Đâu rồi "tọa độ lửa"?

Trong chiến tranh, phà Bến Thủy trên sông Lam nối 2 tỉnh Nghệ An với Hà Tĩnh cũng là trọng điểm đánh phá của máy bay và tàu chiến Mỹ. Theo thống kê, từ năm 1965-1968, phà Bến Thủy hứng chịu 2.912 trận oanh kích của máy bay và tàu chiến địch, với 11.377 quả rocket, bom, pháo các loại… Trong 9 tháng năm 1972, trên 13.200 quả bom, pháo… đã ném, bắn vào "tọa độ lửa" này.

Để bảo vệ phà Bến Thủy, bảo đảm nơi này hoạt động thông suốt, hàng trăm cán bộ, chiến sĩ đã hy sinh hoặc bị thương. Với những chiến công xuất sắc, tập thể cán bộ, chiến sĩ phà Bến Thủy được nhà nước 2 lần phong tặng danh hiệu Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân. Hai cá nhân là Nguyễn Trọng Tường và Nguyễn Hữu Tùng cũng được phong tặng danh hiệu Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân.

Chiến tranh đã lùi xa 50 năm, những hố bom ở khu vực phà Bến Thủy đã được bồi lấp theo năm tháng. Dẫu vậy, khi đến khu vực phà Bến Thủy trước đây, nhiều người cảm thấy ngậm ngùi.

Khu vực phía Bắc bến phà chính trước đây (nay thuộc phường Trung Đô, TP Vinh) giờ là một khu đô thị quy mô. Phải khó khăn lắm, du khách mới tìm thấy một số mố cầu phao trước đây do chủ đầu tư dự án khu đô thị xây một cây cầu mới đè lên. Trong khi đó, khu vực phía Nam bến phà cũ (tỉnh Hà Tĩnh) chỉ còn lại những mố cầu nằm cạnh một khu khách sạn.

Theo bà Phan Thị Anh, Trưởng Phòng Quản lý di sản Sở Văn hóa - Thể thao và Du lịch tỉnh Nghệ An, cho biết địa điểm bến phà Bến Thủy gắn liền với những chiến công của quân và dân ta trong kháng chiến chống Mỹ. Tuy nhiên, việc công nhận đây là di tích lịch sử gặp nhiều khó khăn do vị trí đất bến phà cũ đã giao cho đơn vị khác quản lý.

"Thời gian tới, để bến phà Bến Thủy được xem xét, công nhận là di tích lịch sử, rất cần sự vào cuộc của chính quyền địa phương và các cơ quan chức năng" - bà Phan Thị Anh mong mỏi.