Giữ hồn Tây Nguyên

Một đêm khan

Nghe nói ở đất nước Phần Lan có mỗi cái sử thi Kalevala và nó đã nâng tầm đất nước ấy lên nổi tiếng khắp thế giới. Ở nước ấy ai cũng có thể hát cái sử thi này như hát các bài hát đương đại nổi tiếng.

Hãy thử hình dung thế này, thời xưa, rất xưa ấy, các buôn làng Tây Nguyên ở biệt lập trong rừng, làng nào biết làng ấy, các phương tiện hiện đại chưa có. Người ta chế ra các nhạc cụ để chơi, từ các loại đàn, rồi chiêng (vốn dĩ chiêng ban đầu không phải là nhạc cụ) và cũng như các dân tộc cổ xưa khác trên thế giới, người ta kể lại các câu chuyện vừa được truyền tụng vừa nghĩ ra ngay lúc ấy.

Không phải ai cũng có thể làm việc ấy, tất nhiên. Mỗi làng chỉ chừng vài người bởi những người này phải đa tài. Có trí nhớ tuyệt vời, có khả năng ứng tác siêu phàm, có giọng tốt và có thể giả nhiều giọng của nhiều nhân vật trong câu chuyện, có khuôn mặt biết biểu cảm, biết cách sử dụng chân tay minh họa hợp lý...

Và họ tận dụng ánh lửa của cái bếp ở giữa nhà sàn luôn luôn phập phù tối sáng. Trên cái nền ấy, nghệ nhân nửa nằm nửa ngồi, cất giọng hát, kể lại câu chuyện ông đã nhớ trong... bụng hoặc ứng tác ngay câu chuyện mới gặp buổi chiều. Dân làng ngồi xung quanh, thi thoảng ồ lên, thi thoảng cười như nắc nẻ, thi thoảng thút thít...

Mỗi câu chuyện như thế có thể kể đêm này sang đêm khác, tháng này sang tháng khác, nếu còn người nghe. Mà dân làng thuở ấy, tối không mang đàn goong đến nhà cô gái nào đấy thủ thỉ, không mang Klong Pút ra sân vỗ, không lấy T’rưng đi ra suối chơi, không Đinh Jơng khắc khoải ở rìa làng... thì biết làm gì nếu không đến nhà ông hàng xóm có tài (sau này ta gọi nghệ nhân) để nghe ông kể chuyện? Có bốn thứ có thể gọi là đạo cụ để tạo nên một đêm khan như thế. Đó là lửa như đã nói; là cái bức vách của cái nhà sàn, nó hắt cái hình hài ảo mờ của ông nghệ nhân lên đấy; là rượu cần, ghè rượu lúc nào cũng có người chuyền tay nhau cái cần để vừa nhâm nhi vừa nghe/ nhìn; và cuối cùng là... thuốc lá. Hầu như dân làng ai cũng hút thuốc lá, từ đàn ông, đàn bà cho đến cả trẻ con. Khói thuốc vẩn lên làm thành một màn sương khói ảo diệu và cả cái mùi đặc quánh của thứ thuốc tự trồng nặng khé cổ ấy nữa, tạo nên một không khí rất riêng của những đêm khan.

Nghệ thuật chỉnh chiêng

Không cần nhắc lại chuyện ai cũng biết rằng người Tây Nguyên đã có không gian văn hóa cồng chiêng được tôn vinh là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại nhưng bản thân người Tây Nguyên không làm ra chiêng. Chiêng là họ đi mua của người Kinh, người Lào và cả Myanmar.

Muốn chiêng trở thành của mình, đất Tây Nguyên đã sản sinh ra những nghệ nhân chỉnh chiêng tuyệt vời. Họ, chứ không ai khác, đã biến những cái chiêng, như chiêng của người Kinh chẳng hạn, chỉ là những dụng cụ tầm thường, trở thành cái thứ nhạc cụ để giờ chúng ta phải trầm trồ kia.

Nhưng không phải ai cũng có thể chỉnh chiêng (một số nhà khoa học còn gọi là lên dây chiêng) mà mỗi làng, thậm chí cả vùng, may lắm chỉ có một người có khả năng ấy.

Năm đó, tỉnh Gia Lai tổ chức một cuộc thi chỉnh chiêng rất lớn, ngoài các nghệ nhân khắp vùng được mời về trình diễn, thi thố còn có rất đông các nhà khoa học nổi tiếng, cả ở nước ngoài về, chứng kiến. Bỏ qua những ý kiến khác nhau về việc có nên tổ chức thi thố như thế không, có nên mang cồng chiêng ra khỏi môi trường của nó không, thì cuộc thi chứng tỏ một điều rằng các nghệ nhân chỉnh chiêng là có thật, họ có những khả năng siêu phàm khi chỉ cần một chiếc búa nhỏ có hai đầu một nhọn một tù, đôi tay và đôi tai đặc biệt, thế là từng chiếc chiêng đơn lẻ dõng dạc hợp thành một dàn chiêng đồng nhất với một chỉnh thể âm thanh hoàn chỉnh, rất nhiều nhà nghiên cứu tên tuổi đã dành cả cuộc đời nghiên cứu về nó. Bằng khả năng trời cho, họ nghe tiếng từng cái chiêng một, rồi dùng một tấm chăn đặt dưới để đỡ chiêng, chiếc búa nhỏ cỡ ngón tay cái, họ gõ theo một linh cảm đặc biệt, gõ theo vành chiêng, cứ thế lần lượt từng cái cho đến khi cả dàn chiêng thành một thể thống nhất. Tôi có dịp tháp tùng nhiều nhạc sĩ nghiên cứu âm nhạc cồng chiêng và đến màn chỉnh chiêng, nhiều ông chắp tay... vái các nghệ nhân.

Nghệ nhân là ai?

Tất nhiên, như đã nói, họ không phải là những người bình thường. Hàng ngàn người mới có một người có khả năng như thế. Nhưng họ lại cũng là những người vô cùng bình thường. Có vẻ như cái máu văn chương nghệ thuật nó vận nên hầu như ông nào cũng... nghèo.

Ông Đinh Gang, người đã giúp chúng tôi trong việc kể liên tục cả tuần lễ cái H’amon Diông Dư, sống ở làng Hơrn, huyện Kông Chro, tỉnh Gia Lai là một ví dụ. Đấy là một người đàn ông có trí nhớ đặc biệt và năng khiếu hát kể đặc biệt với một chất giọng đặc biệt. Một người mà hội tụ đủ các phẩm chất ấy quả là quý hiếm trong mọi thời đại. Ban ngày, ông vào rừng lấy mây về mang ra chợ bán. Mà cũng chả được bao nhiêu vì sức khỏe yếu, ban đêm thì uống rượu và H’amon, ban đầu thì dân làng nghe khá đông, sau thì thưa dần vì có ti vi thay rồi và cả vì Đinh Gang... đói nữa! Thanh niên bây giờ đã có nhiều thú vui hiện đại khác mà cái mốt đang hiện hành ở các làng dân tộc là đốt một đống lửa, ngồi quanh đấy, mỗi người đeo một cái cassette to đùng mở nhạc oang oang. May có mấy ngày chúng tôi về sưu tầm, mời Đinh Gang hát kể, Đinh Gang như trẻ lại vì nhiều lẽ, thứ nhất là anh được H’amon. Cái giống mà đã có năng khiếu, đã thuộc nhiều trong bụng như thế mà lâu không được hát lên kể ra nó buồn lắm, ấm ức lắm, như là bị chướng bụng, bị ung thư, bị trời hành... thứ nữa là có... tiền. Anh thật sự mừng, số tiền nhỏ nhoi theo chế độ nhưng cũng bằng hàng trăm ngày anh lặn lội vào rừng lấy mây rồi đèo rồi gùi ra chợ thị trấn vật vạ bán. Anh đã mất cách đây mấy năm trong sự ngỡ ngàng của chúng tôi...

Chúng ta đã bỏ ra rất nhiều tiền để bảo tồn văn hóa nhưng có vẻ cái gốc của vấn đề vẫn chưa được quan tâm, ấy là đời sống của các nghệ nhân. Họ chính là những người lưu giữ cái mà chúng ta cần “phát huy bảo tồn” nhưng chính họ, có vẻ như đang đứng ngoài sự “bảo tồn” của chúng ta...