Huyền thoại về rồng

"Thuyết văn giải tự" cho biết tập tính của rồng khi giảng về chữ long: "Lân trùng chi trưởng, năng u, năng minh, năng tế, năng trưởng, xuân phân nhi đăng thiên, thu phân nhi tiềm uyên" (nghĩa là: Rồng thuộc loài lớn nhất trong các loài trùng có vảy, vừa có thể ẩn mình chốn thâm u vắng vẻ vừa có thể sống nơi sáng sủa, có thể to - nhỏ, có thể thu ngắn - giãn dài; Xuân phân thì bay lên trời, Thu phân thì ẩn mình dưới vực sâu).

Sách "Nhĩ nhã dực" miêu tả hình dáng của rồng: "Giác tự lộc, đầu tự đà, nhãn tự thố, hạng tự xà, phúc tự thận, lân tự lí, trảo tự ưng, chưởng tự hổ, nhĩ tự ngưu…" (sừng giống con hươu, đầu như lạc đà, mắt thỏ, cổ rắn, bụng giao long, vảy cá chép, móng chim ưng, tay hổ, tai trâu…).

Tương truyền, nước dãi của rồng có mùi thơm. Khi trời sắp mưa, rồng gầm lên thành sấm, thế nên thanh âm gì hùng tráng thì ví là long minh sư hống 龍 鳴 獅 吼 (rồng gầm, sư tử rống). Rồng hà hơi thành mây để ẩn mình; mây với rồng như nước với cá, nên có thành ngữ "Như cá gặp nước, như rồng gặp mây". Trong mây, rồng ẩn hiện, biến hóa khôn lường, nên có thành ngữ "Thần long kiến thủ bất kiến vĩ" (rồng thiêng thấy đầu mà không thấy đuôi).

Những đặc điểm "kỳ hình dị tướng" nêu trên khiến rồng trở thành con vật duy nhất trong 12 con giáp không tồn tại trong thực tế.

Có nhiều giả thuyết về hình dạng ban đầu của rồng. Giả thuyết thứ nhất cho rằng rồng là con rắn. Theo đó, dù rồng có tới 9 đặc điểm của các con vật khác nhưng nó vẫn mang dáng dấp của một con rắn lớn là chính. Giả thuyết thứ hai, rồng là cá sấu "tiến hóa". Lý do, cá sấu có hình dáng tương tự rồng, vừa ở nước vừa ở cạn, có thể quẫy sóng đạp nước, thường xuất hiện cùng lúc với mưa bão…

2.Tuy là con vật mang màu sắc huyền thoại nhưng rồng có rất nhiều giống. Tên rồng cũng được đặt cho nhiều sự vật khác.

Giao 蛟, hay giao long 蛟 龍, là giống rồng sống ở vực sâu. Với người Trung Hoa, giao long có khả năng "hưng phong tác lãng" (nổi gió, dậy sóng), dâng nước gây nên đại hồng thủy.

Trong khi đó, với người Việt, giao long là con thuồng luồng - một loài thủy quái có hình dạng con rắn khổng lồ chuyên ăn thịt người. Thuồng luồng trong dân gian Việt Nam phân bố khá rộng, từ ao chuôm đến sông hồ, vực, thác… Người ta thường đem thuồng luồng ra dọa trẻ con hay tắm ao, tắm sông. Tương truyền, suối Thập ở châu Phù Yên (tỉnh Hưng Hóa cũ, nay là Phú Thọ) chảy gấp như tên bắn, có nhiều thuồng luồng, nên ngạn ngữ có câu "Tuyền năng Thập, phương lập cơ đồ" (lội qua suối Thập mới lập cơ đồ) - chỉ sự hiểm ác của con suối này.

Thanh long 青 龍, hay thương long, là giống rồng xanh, trú ngụ ở phía Đông - một trong tứ linh - đem đến sự may mắn. Với người Trung Hoa, rồng xanh đứng cuối trong tứ linh: lân, phượng, quy, long. Với người Việt, rồng lại đứng đầu theo thứ tự: long, lân, quy, phượng. Thanh long được đặt tên cho một loại kiếm báu. Thanh long đao hay Thanh long yển nguyệt đao là tên một loại vũ khí trông như trăng lưỡi liềm, khắc hình rồng. Tuấn mã, chiến thuyền hay sao Thái Tuế cũng được gọi là thanh long.

Xích long 赤 龍 là giống rồng đỏ, trú ở phương Nam. Trong truyền thuyết, các vị thần tiên thường cưỡi rồng đỏ. Xích long cũng được dùng để phiếm chỉ hoàng đế hoặc tỉ dụ vầng thái dương. Xích long châu là tên gọi chiến thuyền thời cổ đại.

Bạch long 白 龍 là giống rồng trắng, trú ở phương Tây, thường được dùng để ví với dòng nước cuộn chảy, dâng trào dữ dội. Bạch long cũng là tên vị thần sông trong truyền thuyết Trung Hoa.

Hắc long 黑 龍 là giống rồng đen, trú ở phía Bắc, được ví với mây hoặc luồng khói đen.

Thổ long 土 龍 là rồng đất. Người xưa lấy đất đắp thành hình rồng để cầu mưa nên gọi là thổ long. Thổ long, hay địa long 地 龍, cũng là tên gọi con giun đất (khưu dẫn 蚯 蚓).

Hỏa long 火 龍 là giống rồng toàn thân bao bọc bởi những ngọn lửa và có thể phun ra lửa. Hỏa long được dùng để chỉ đồ án hoa văn hình rồng và lửa, thường được thêu trên y phục vua chúa. Điều thú vị là người Trung Quốc lấy tên hỏa long đặt cho loài cây ăn trái thanh long - do quả có màu đỏ, những cái "tai" mọc ra từ quả giống như rồng lửa trong truyền thuyết, toàn thân cháy rực, phần cuối có cụm vây xoắn lại như đuôi rồng. Trong khi đó, người Việt lại gọi cây này là thanh long - do thân cây dài và cuộn khúc, dương vây như con rồng xanh.

Ngoài ra, ta còn thấy cầu long 虯 龍 là giống rồng có sừng; phi long 飛 龍 là tên một giống chim trong truyền thuyết - đầu phượng đuôi rồng. Tuấn mã cũng gọi là phi long, chiến thuyền là thủy long 水 龍…

3. Hình tượng rồng xuất hiện trong văn hóa của rất nhiều dân tộc trên thế giới. Dân gian cho rằng rồng có thể giúp con người có được mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, an cư lạc nghiệp. Từ thời Tần Thủy Hoàng, rồng vàng bắt đầu được xem là biểu tượng của vương quyền Trung Hoa.

Rồng tượng trưng cho quyền uy, cao quý. Vì vậy, những gì thuộc về vua, của vua thường bắt đầu bằng chữ long, như long nhan 龍 臉 là mặt vua; long thể 龍 體 - thân thể vua (đồng nghĩa với thánh thể, ngọc thể); long bào 龍 袍 - áo vua thêu hình rồng; long sàng 龍 床 - giường nằm của vua (đồng nghĩa với ngự sàng); long xa 龍 車, long liễn 龍 輦, long ngự 龍 御, long giá 龍 駕 - xe vua đi (đồng nghĩa với thánh giá, xa giá); long phi 龍 飛 - vua lên ngôi; long hành hổ bộ 龍 行 虎 步 - phong thái, tướng mạo phi phàm của bậc đế vương…

Rồng là biểu tượng của vương quyền, uy danh, sức mạnh, sự cao quý nên "hóa rồng" luôn là nỗi khao khát của muôn loài. Tương truyền, ở thượng lưu sông Hoàng Hà - Trung Quốc có một mỏm đá như hình cánh cửa. Khi vua Vũ trị thủy đã đục phá mỏm đá này cho rộng thêm nên gọi là Vũ Môn hay Long Môn. Vũ Môn có vách đá sừng sững, sông Hoàng Hà đổ đến đây thì tuôn trào như thác. Hằng năm vào tiết tháng ba, cá chép tập trung đến nơi này vượt Vũ Môn, con nào qua được thì hóa rồng.

Truyền thuyết cá chép hóa rồng không chỉ có ở Trung Quốc. Sách "Đại Nam nhất thống chí" phần về tỉnh Hưng Hóa (Phú Thọ ngày nay) ghi: Núi ở huyện Mông, phủ Gia Hưng, trông ra sông Cái. Tương truyền trên núi có cây ngải tiên, cứ đến mùa xuân nở hoa, gặp mưa, hoa trôi xuống sông, bầy cá nuốt hoa ấy, bèn vượt qua Long Môn mà hóa thành rồng.

Ở dãy núi Giăng Màn, huyện Hương Khê, tỉnh Hà Tĩnh cũng có suối Vũ Môn. Mỗi năm, cứ đến mùng 8 tháng 4 âm lịch thì mây mù dày đặc. Tương truyền đây là chỗ cá hóa rồng nên đến ngày ấy, các thuyền đánh cá đều kiêng, không đặt chài lưới ở mạn hạ lưu.

Cá chép muốn hóa rồng thì phải vượt Vũ Môn. Con người muốn thành công thì cũng phải vượt qua được những gian khổ, thử thách. Bởi thế, Vũ Môn, hay Long Môn, thường được chỉ chốn trường thi - ví học trò đi thi đỗ đạt vinh hiển; cũng dùng để ví người thành đạt hoặc được thỏa chí, toại nguyện.