Kênh xáng Xà No: Con đường lúa gạo

Vào thời kỳ Pháp thuộc, để khai thác Nam Kỳ, người Pháp thấy rõ việc mở mang giao thông thủy đạo tiến về phía Tây là hết sức cần thiết. Sau khi chiếm 3 tỉnh miền Đông, từ năm 1866, người Pháp đã dùng 2 chiếc xáng vét lại rạch Bến Lức và sông Bảo Định (Mỹ Tho), kênh xáng Xà No, kênh Lái Hiếu, kênh Thốt Nốt, kênh Rạch Giá - Hà Tiên và những con kênh hợp lại thành vùng Ngã Năm, Ngã Bảy.

Kênh xáng Xà No trong những ngày diễn ra Festival Lúa gạo. Ảnh: NG.TRINH

“Quốc lộ trên sông”

Kênh xáng Xà No dài khoảng 40 km, rộng 60 m, bắt nguồn từ Sóc Xà No (Cần Thơ cũ) ăn thông vào sông Cái Tư (Hậu Giang, Kiên Giang). Công trình được khởi công vào năm 1901, đến giữa năm 1903 hoàn tất. Ngày nay, kênh xáng Xà No được đưa vào danh mục tuyến đường thủy quốc gia nối liền TPHCM - Cà Mau, có tuyến bờ kè dài 25 km ở hai bên bờ kênh, được đầu tư với kinh phí 1.200 tỉ đồng.

Nhận định của các đại biểu tại hội thảo ngày 30-11 nhân Festival Lúa gạo VN, cho thấy tầm quan trọng của kênh xáng Xà No đối với miền Hậu Giang (hiện bao gồm TP Cần Thơ và các tỉnh: An Giang, Kiên Giang, Hậu Giang, Sóc Trăng và Cà Mau). Cụ thể, ngoài hiệu quả tiêu thoát nước, phục vụ khẩn hoang, sản xuất, sinh sống... kênh xáng Xà No còn là trục giao thông thủy chiến lược như một “quốc lộ trên sông”, nối liền nhiều tỉnh miền Tây Nam Bộ với TP Cần Thơ, hình thành các tụ điểm giao lưu kinh tế, văn hóa xã hội sầm uất và tạo nên huyết mạch giao thương lúa gạo. Vì thế, kênh xáng Xà No được xem là “con đường lúa gạo” của miền Hậu Giang.

TS Lê Văn Bảnh, Viện trưởng Viện Lúa ĐBSCL, cho biết  nhờ vào điều kiện tự nhiên thích hợp mà cây lúa ở ĐBSCL nói chung và vùng kênh xáng Xà No nói riêng đã trở thành cây trồng chủ lực góp phần bảo đảm an ninh lương thực quốc gia và cung cấp cho thị trường thế giới.

Trục kênh giao thương quan trọng

Thạc sĩ Nguyễn Xuân Hiền và kỹ sư Thái Đình Khang, Viện Quy hoạch thủy lợi miền Nam, đánh giá: “Kênh xáng Xà No ngoài việc giải quyết tiêu thoát nước cho khoảng 40.000 ha canh tác của miền Hậu Giang, phục vụ cho người dân đến khai hoang, sản xuất và sinh sống còn rất quan trọng cho việc giao thương lúa gạo”.

Xưa kia, xuất khẩu lúa gạo chủ yếu bằng đường biển qua thương khẩu Rạch Giá, Hà Tiên. Khi có kênh xáng Xà No nối liền giữa biển Tây và sông Hậu thì lúa gạo miền Hậu Giang thu gom phần lớn về chợ Cái Răng qua đường kênh xáng này. Theo số liệu năm 1899, Nam Kỳ xuất cảng được 500.000 tấn lúa gạo, từ khi có kênh xáng Xà No đã tăng lên 1,3 triệu tấn. Riêng Cần Thơ, mỗi năm xuất 116.000 tấn lúa gạo, đứng hạng nhất lúc bấy giờ.

Cũng theo thạc sĩ Nguyễn Xuân Hiền và kỹ sư Thái Đình Khang, vai trò của kênh xáng Xà No trong hệ thống thủy lợi vùng bán đảo Cà Mau là hết sức quan trọng. Hàng loạt cống kiểm soát mặn ven kênh Bạc Liêu - Cà Mau đã được xây dựng, không chỉ là công trình ngăn mặn cho hệ thống Quản Lộ - Phụng Hiệp mà còn hạ thấp mực nước vùng Cái Tư cuối kênh xáng Xà No, Chắc Băng, Cạnh Đền. Từ đó tạo điều kiện thuận lợi cho hệ thống các con kênh, đặc biệt là kênh xáng Xà No và các kênh dọc phát huy tác dụng dẫn ngọt từ sông Hậu về.