Nhiều "đòn bẩy" để thị trường bất động sản phục hồi sau đại dịch

Phát biểu kết thúc tọa đàm, tiến sĩ Tô Đình Tuân, Tổng Biên tập Báo Người Lao Động, nhận định qua gần 3 giờ, 20 ý kiến phát biểu đều rất giá trị, mới, thiết thực, cần cho sự phục hồi phát triển không chỉ lĩnh vực bất động sản mà cả cho nền kinh tế TP HCM cũng như kinh tế đất nước.

Tiến sĩ Tô Đình Tuân, Tổng Biên tập Báo Người Lao Động, phát biểu kết thúc tọa đàm

Tóm lược lại các vấn đề chính của tọa đàm, ông Tô Đình Tuân cho rằng khó khăn do dịch bệnh Covid-19 đối với nền kinh tế là rất lớn, ngành bất động sản cũng không ngoại lệ. 

Thống kê của ông Phạm Lâm, Phó Chủ tịch Hội Môi giới bất động sản Việt Nam, khoảng 70% sàn bất động sản đã ngừng hoạt động, nhiều nhân lực trong lĩnh vực chịu không ít thiệt thời. Gần 30% hoạt động nhưng trong đó chỉ 30-50% sàn có giao dịch song giao dịch chỉ cầm chừng. Tuy vậy, nhiều DN không chấp nhận thực tế đó mà kiên trì hoạt động, duy trì, giữ gìn bộ máy nhân sự để hoạt động trở lại.

Đặc biệt, nhiều DN đã tích cực tham gia cùng nhà nước và TP HCM trong công tác chống dịch, tiêu biểu như Tập đoàn Vingroup, Tập đoàn Hưng Thịnh, Đại Phúc, Kim Oanh, Phương Trang… Lãnh đạo Công ty CP Địa ốc Kim Oanh đã trực tiếp tham gia, chia sẻ từng bữa ăn cho người dân. Trách nhiệm cộng đồng của các DN bất động sản là rất đáng trân trọng.

Nhấn mạnh thực tế "trong nguy có cơ", Tổng Biên tập Tô Đình Tuân cho rằng đây là cơ hội để DN nhìn lại mình, xây dựng lại kế hoạch và củng cố hoạt động. "Theo tôi, với DN bất động sản, chất lượng sản phẩm vẫn là ưu tiên hàng đầu; thứ hai là giá cả hợp lý và có nhiều phân khúc đáp ứng nhu cầu của người mua ở và cả đầu tư; thứ ba là pháp lý phải minh bạch, rõ ràng; thứ tư là môi trường sống phải tốt hơn; thứ năm là DN phải hướng hướng tới mục tiêu vì cộng đồng; thứ sáu là xây dựng hệ sinh thái hoàn chỉnh; thứ bảy là ứng dụng công nghệ mới trong kinh doanh và thứ tám là tận dụng kênh truyền thông uy tín là báo, đài để đưa sản phẩm đến khách hàng" - ông Tô Đình Tuân nói.

Liên quan đến việc phục hồi thị trường bất động sản, ông Tô Đình Tuân nói nếu DN áp dụng được những khuyến cáo mà các chuyên gia đã nêu trong tọa đàm, sẽ có thể hồi phục, phát triển trở lại. Hiện, xu hướng đầu tư các dự án bất động sản đã trở lại, nhất là ở những công ty uy tín đã được kiểm chứng. Ví dụ, Công ty CP Địa ốc Kim Oanh thông tin đã đưa ra dự án tầm 1 tỉ đồng và có khách mua khá nhiều. "Thị trường có khả năng phục hồi như các chuyên gia nêu. Chúng tôi tin rằng ở phân khúc giá mềm, hạng trung, thị trường sẽ có sự tăng trưởng trong gian tới. Như TS Cấn Văn Lực nêu thị trường sẽ tăng 5% vào quý IV/2021 trong  khi kinh tế vĩ mô tăng trưởng 6,5%, đây là tín hiệu tốt để chúng ta có niềm tin, có đường hướng để đi" - Tổng Biên tập Báo Người Lao Động nói.

Về vấn đề nhà ở cho công nhân, người lao động có thu nhập thấp, ông Tô Đình Tuân bày tỏ tâm đắc với mục tiêu xây dựng 1 triệu căn hộ trong tương lai của TP HCM. Đây không chỉ là cơ hội để DN tìm kiếm lợi nhuận mà còn thể hiện trách nhiệm xã hội. Ngoài ra, gói 30.000 tỉ đồng do Bộ Xây dựng đề xuất cũng được kỳ vọng tạo không khí mới cho thị trường bất động sản.

Liên quan đến nguồn vốn cho bất động sản, theo các ý kiến tại tọa đàm, nguồn vốn hiện khá dồi dào, dư địa phát triển mạnh mẽ. Đặc biệt, có 1.000 DN bất động sản hoạt động trở lại, dòng vốn FDI vào nhiều, trái phiếu của DN bất động sản phát hành lên tới 148.000 tỉ đồng... Tuy nhiên, cần điều phối để không ảnh hưởng đến thị trường tương lai nhưng vẫn tạo điều kiện tối đa cho DN, tạo cú hích cho đầu tư công trong thời gian tới.

Ông Tô Đình Tuân khẳng định việc phục hồi thị trường bất động sản có ý nghĩa to lớn không chỉ trong lĩnh vực này mà sẽ tạo đột phá cho phát triển kinh tế TP HCM cũng như cả nước. Để đồng hành cùng DN, cơ quan truyền thông có trách nhiệm tiếp tục lên tiếng kiến nghị những vướng mắc, khó khăn của DN, hiệp hội..., phản ánh không chỉ tại tọa đàm này mà cả thời gian tới. Đó cũng là trách nhiệm của cơ quan truyền thông thể hiện qua việc chung sức, chung lòng, chung tay vào sự phát triển, phục hồi mạnh mẽ nền kinh tế trong tương lai.

TS Cấn Văn Lực, chuyên gia tài chính ngân hàng

Chúng tôi vừa trao đổi với khoảng 14 hiệp hội, ngành nghề và một trong những vấn đề mong muốn nhất là cơ chế chính sách và khâu thực thi phải quyết liệt.

Riêng thủ tục về đầu tư, xây dựng, nhất là thủ tục tiếp cận đất đai, dù đã được tiết giảm nhưng vẫn là phức tạp nhất. Vì vậy, còn rất nhiều dư địa để chúng ta cải thiện. Thực tế, từ tháng 5-2020 có Nghị quyết 68 về cải cách thủ tục hành chính giai đoạn 2020-2025 nhưng trong 1,5 năm qua chưa làm được nhiều, vẫn còn nhiều ách tắc, lãng phí.

Như ông Lê Hoàng Châu thông tin có hơn 100 dự án bị ách tắc, nếu được giải toả sẽ hỗ trợ rất nhiều cho các dự án và hoạt động của DN.

Về kênh tiếp cận vốn, tín dụng bất động sản nhà ở không giảm. Đôi khi, điểm rơi chưa chính xác, siết thì siết chặt, lỏng thì thả lỏng.

Về gói hỗ trợ lãi suất, ban đầu dự kiến hỗ trợ lãi suất 3-4%/năm, doanh nghiệp chỉ phải trả lãi suất khoảng 5%/năm. Câu hỏi đặt ra là vì sao không hỗ trợ nhiều hơn? Bởi, có lo ngại nếu hỗ trợ nhiều hơn sẽ rơi vào tình trạng như đã mắc phải từ 2008 là nhiều DN dùng tiền đó gửi ngân hàng lấy lãi. Với 3%/năm hỗ trợ lãi suất, nếu Chính phủ tung ra ngân sách khoảng 3.000 tỉ đồng để hỗ trợ.

Do đó, phải xác định được nguồn tiền lấy từ đâu, có trọng tâm trọng điểm chứ không làm đại trà. Đấy là nguồn lực tuyệt vời để DN tiếp cận vốn.

Liên quan gói cho vay nhà ở xã hội 30.000 tỉ đồng, chúng tôi ủng hộ. Giống như gói kích cầu năm 2013, Bộ Xây dựng đã rất quyết liệt. Vấn đề bây giờ phải rút kinh nghiệm những gì bất cập vướng mắc còn hạn chế, tồn tại khi triển khai gói đó để không lặp lại vướng mắc đó nữa. 

Để hạn chế xin cho, có thời gian cụ thể, cần quan điểm dứt khoát để DN, người dân hoạch định được kế hoạch tốt. Làm tốt việc cho ai vay, hỗ trợ chủ đầu tư hay người dân, cần làm rõ quan điểm và nếu triển khai thì nên thực hiện ngay trong giai đoạn 2022-2024.

Bà Hoàng Thị Vân Anh, Vụ trưởng Vụ Chính sách và Pháp chế, Tổng Cục Quản lý đất đai, Bộ Tài nguyên và Môi trường

Bà Hoàng Thị Vân Anh

Bộ Tài nguyên và Môi trường quản lý rất nhiều lĩnh vực, trong đó lĩnh vực đất đai có quan hệ mật thiết với bất động sản.

Chúng tôi rất tâm đắc với chủ đề "Linh hoạt để thích ứng" của toạ đàm. Thời gian qua, do dịch bệnh chúng ta không tiếp xúc trực tiếp được nhưng Bộ Tài nguyên và Môi trường đã có nhiều phương thức, kênh khác nhau để triển khai hoạt động và tiếp thu kiến nghị của doanh nghiệp, hiệp hội, người dân…

Trong thời gian qua, để góp phần cải thiện môi trường đầu tư-kinh doanh, bộ đã tham mưu kịp thời gian các nghị định, thông tư để tháo gỡ khó khăn, vướng mắc.

Về tiếp cận đất đai, Nghị định 148 đã giải quyết giao đất, cho thuê đất không thông qua đấu giá, đấu thầu. Những đối tượng được miễn giảm tiền thuê đất, cho thuê đất. Những địa phương trước đây vướng mắc giờ đã được giải quyết.

Nghị định này cũng gỡ vướng cho các DN trong quá trình sử dụng đất bị nhà nước thu hồi cũng được hỗ trợ tạo mặt bằng để tiếp tục sản xuất, kinh doanh.

Liên quan thủ tục hành chính trong dự án nhà ở, Nghị định 148 đã rút gọn một số giấy tờ, hỗ trợ cho người dân làm giấy chứng nhận. Một điểm rất mới là các văn phòng đăng ký đất đai được vận hành theo nhu cầu của người dân, DN. Địa điểm nộp hồ sơ, trả kết quả sẽ theo nhu cầu, tùy địa phương và thực hiện trên môi trường điện tử.

Chúng tôi cũng ghi nhận ý kiến của TS Trần Du Lịch về một số vướng mắc hiện tại của Nghị định 148 và những khó khăn của các nhà đầu tư đã phản ánh. Hiện Bộ Tài nguyên và môi trường đang cùng phối hợp chặt chẽ với các bộ ngành, địa phương, cá nhân liên quan, tổng kết thi hành Luật Đất đai 2013 và sửa đổi toàn diện dự án luật này. Và, chúng tôi mong muốn có sự liên hệ, phối hợp chặt chẽ với các hiệp hội.

Hiện Luật Quy hoạch cũng đang được thẩm tra ở Ủy ban kinh tế của Quốc hội và Ủy ban thường vụ Quốc hội thẩm định để trình Quốc hội thông qua. Theo đó, với dự thảo phương án quy hoạch đề xuất, đất ở KCN, đất ở đô thị, đất cho hạ tầng… sẽ được tăng lên để đáp ứng trong tình hình mới. Với định hướng ở cấp quốc gia, chúng tôi sẽ lập quy hoạch các cấp để các địa phương có cơ sở để giao, cho thuê, lập quy hoạch sử dụng đất các cấp… thúc đẩy thị trường phát triển trong thời gian tới.

Tôi nhận thức rằng gãy đổ vừa qua gây khó khăn là do nhiều DN đã nợ chồng nợ, không còn đáp ứng được điều kiện vay, không còn "quota" để vay được nữa. Nhưng nếu DN có phương án kinh doanh, nếu được vay tiếp có khả năng có dòng tiền để trả nợ cũ, thì có thể tạo điều kiện cho họ thông qua một gói kích cầu hỗ trợ. 

Giải pháp này xuất phát từ một chương trình từ giai đoạn năm 2008-2009, còn gọi là chương trình "tay 3" gồm nhà nước, ngân hàng thương mại và DN. DN nếu xây dựng phương án vay, được thẩm định và được cấp vốn thì có thể làm ra tiền trả nợ cũ cũng như nợ mới. Chúng tôi gọi là "nuôi nợ để đòi nợ".

TS Trần Du Lịch

Ngân hàng thương mại thời điểm đó nói họ không sợ mất tiền nhưng sợ trách nhiệm nếu khoản vay không đúng quy định. Khi ấy, NHNN Chi nhánh TP HCM đã phối hợp với các cơ quan liên quan để xử lý từng dự án cụ thể, linh hoạt sáng tạo gỡ khó, cứu nhiều DN. Nhiều DN thay vì "chết" thì phục hồi phát triển, trả được nợ cũ, không vướng nợ quá hạn.

Tôi tin rằng nếu làm được điều trên sẽ cứu rất nhiều DN, có lợi cho cái chung, kinh tế sẽ phục hồi tốt hơn. Kinh nghiệm từ giai đoạn trước là những DN này thường sẽ lo làm ăn, trả nợ, không nợ quá hạn. Cần có cơ chế để ngân hàng thương mại không lo trách nhiệm cho vay vì khoản vay vượt ngoài khuôn khổ quy định. Những giải pháp đã có trong quá khứ, đã thành công có thể áp dụng trong điều kiện hiện nay.

Hàng loạt khó khăn, vướng mắc về chính sách đã được tháo gỡ

Ông Vương Duy Dũng, Trưởng Phòng Quản lý Nhà - Thị trường Bất động sản, Cục Quản lý Nhà và Thị trưởng Bất động sản, Bộ Xây dựng

Trong phiên đầu chúng ta đã nghe chia sẻ nhiều từ các DN về tình hình bất động sản trong giai đoạn các địa phương thực hiện giãn cách triệt để. Bộ Xây dựng đã tổng hợp báo cáo của các địa phương, thấy rằng thị trường nhìn chung gặp khó khăn, giảm phát cả về nguồn cung và lượng giao dịch. Tổng nguồn cung chỉ đạt 60%-70%, lượng giao dịch còn thấp hơn, chỉ 40%-50% so với quý II. 

Tuy nhiên, nếu phân tích kỹ hơn số liệu báo cáo của từng địa phương thấy rằng sự giảm phát của thị trường không đồng nhất ở các địa phương, giảm nhiều hơn ở địa phương đặc biệt như Hà Nội, TP HCM. 

Qua đó có thể thấy rằng thị trường giảm phát không phải do nhu cầu mà chỉ là ảnh hưởng ngắn hạn do tác động dịch bệnh tạo nên.

Tôi đồng tình với TS Cấn Văn Lực về thông tin nguồn cung giảm nhưng lực cầu không giảm, đặc biệt giá không giảm. Chỉ có giá cho thuê mặt bằng dịch vụ thương mại giảm tại các địa phương chịu ảnh hưởng dịch bệnh lớn.

Về cơ chế chính sách chia sẻ khó khăn với DN trong thời gian qua, như chúng ta thấy được rằng rõ ràng DN, nhà đầu tư luôn có sự thích ứng nhanh để duy trì đầu tư, sản xuất, kinh doanh. Tôi cho rằng sự thích ứng linh hoạt của DN thì chúng ta không có gì phải quan ngại, chỉ có một điểm là sự đồng hành, linh hoạt trong chỉ đạo, điều hành, hỗ trợ của cơ quan quản lý nhà nước, bộ ngành mới là quan trọng. 

Thời gian qua, Đảng, Chính phủ, bộ, ngành quyết tâm, quyết liệt phòng chống dịch, hỗ trợ người dân ổn định cuộc sống, đầu tư kinh doanh, trong đó có lĩnh vực bất động sản.

Năm 2020 và đầu năm 2021 có nhiều cơ chế chính sách tháo gỡ khó khăn cho lĩnh vực bất động sản. Trong 6 tháng đầu năm 2021, Chính phủ cũng ban hành nhiều nghị định liên quan. Riêng lĩnh vực liên quan Bộ Xây dựng, chúng tôi đã tham mưu trình Chính phủ hàng chục nghị định tháo gỡ khó khăn, hỗ trợ DN trong đầu tư kinh doanh bất động sản. Cụ thể, nhóm nghị định liên quan hướng dẫn Luật Xây dựng sửa đổi có Nghị định 06, Nghị định 09, Nghị định 10...  tháo gỡ nhiều vướng mắc trong quản lý dự án đầu tư xây dựng. Nhóm nghị định hướng dẫn chi tiết Luật Nhà ở gồm Nghị định 30, Nghị định 69...

Như vậy, chưa có giai đoạn nào mà thời gian ngắn vậy mà hàng loạt đạo luật, cơ chế chính sách được nghiên cứu sửa đổi nhanh chóng như vậy. Môi trường pháp lý từng bước được tháo gỡ dù còn vướng mắc cần được tháo gỡ tiếp. Ngoài quy định pháp luật ban hành thì công tác tổ chức triển khai, thực hiện của chính quyền địa phương, cơ quan quản lý chuyên ngành cũng rất quan trọng. Ví dụ nghị định về cải tạo chung cư cũ được ban hành chưa được triển khai thực hiện do công tác triển khai thực hiện, tháo gỡ, giải quyết thủ tục hành chính của các cơ quan quản lý chuyên ngành địa phương. Có thể quy định pháp luật sửa đổi tốt rồi nhưng hệ thống pháp luật phức tạp, nhiều đạo luật chi phối nếu không phối hợp tốt thì hiệu quả không đạt 100%.

Sắp tới, chúng tôi tiếp tục tháo gỡ một số cơ chế, chính sách khác như Luật Nhà ở, Luật Kinh doanh bất động sản, cố gắng trình Quốc hội sửa đổi, ban hành sớm hơn dự kiến 1 năm.

TP HCM đã cấp hơn 13.000 sổ hồng cho người dân

Ông Nguyễn Toàn Thắng, Giám đốc Sở Tài nguyên và Môi trường TP HCM.

Ngành tài nguyên môi trường TP HCM đang tập trung giải quyết các thủ tục hành chính cho người dân và doanh nghiệp, không để tồn đọng.

Một vấn đề mà TS Trần Du Lịch nói, hệ thống gắn kết DN và ngân hàng, trong 10 tháng đầu năm, ngành tài nguyên môi trường TP HCM đã giải quyết trên 80.000 hồ sơ. Với con số này, ngân hàng đã giải ngân ra số tiền rất lớn để người dân và doanh nghiệp đưa đồng vốn này vào đầu tư, kinh doanh.

Trong khâu làm thủ tục, khâu thế chấp làm thủ tục để đưa giấy chứng nhận đó vô ngân hàng, nếu làm chậm sẽ ảnh hưởng dòng vốn của người dân và DN. Do đó, chúng tôi đã đẩy nhanh thủ tục thế chấp này. Trong 80.000 hồ sơ này có hơn 3.000 hồ sơ của tổ chức mà chúng tôi đang làm việc với ngân hàng để tiếp tục đưa dòng tiền vào nền kinh tế.

Đối với những dự án mà ngành tài nguyên môi trường TP tham gia, như một dự án trình tự thủ tục bước 1 chủ trương; quy hoạch 1/500 được duyệt giao thuê chuyển mục đích sử dụng đất… sẽ giúp DN đưa khu đất vào hoạt động và triển khai dự án đúng tiến độ.

Liên quan đến vướng mắc về thủ tục tính tiền sử dụng đất, chúng tôi đã xây dựng quy trình xác định thời gian của đơn vị mình để gửi đến Hội đồng thẩm định giá đất. Như vừa qua, chúng tôi trình một dự án có số thu tiền sử dụng đất hơn 11.000 tỉ đồng… Quan trọng nhất là tâm thế, quan điểm của mình để xử lý.

Khâu cuối cùng là cấp giấy chứng nhận cho các dự án nhà ở, đây là mong muốn của người dân, được mua nhà trong các dự án và có sổ hồng.

Trong 10 tháng đầu năm, Sở Tài nguyên và Môi trường TP đã cấp cho hơn 13.000 sổ hồng; bảo đảm uy tín của nhà đầu tư khi xây dựng xong dự án nhà ở; khâu này cũng có nhiều ách tắc, chúng tôi sẽ cố gắng tháo gỡ trong thời gian tới.

Ông Nguyễn Hồng Song, Giám đốc Văn phòng Đăng ký đất đai TP Đà Nẵng

TP Đà Nẵng trước thời điểm dịch bệnh tình hình giao dịch đất đai tương đối sôi động. Trong thời điểm dịch bệnh diễn ra phức tạp, khối lượng giao dịch hồ sơ giảm trong dịch, TP Đà Nẵng đã tập trung hoàn thiện cơ chế chính sách, thủ tục hành chính để giải quyết nhanh cho công dân và DN. Một số giải pháp công khai hệ thống thông tin về đất đai, kế hoạch, tiến độ.

Một góc TP Đà Nẵng. Ảnh: Bích Vân

Bên cạnh đó, TP cũng thường xuyên đối thoại với nhà đầu tư, cắt bỏ thủ tục hành chính không cần thiết, điều chỉnh cơ cấu nhà ở cho phù hợp thị trường, công bố quá trình xem xét thủ tục hành chính; khẩn trương hoàn thiện thể chế chính sách, tháo gỡ vướng mắc cho các nhà đầu tư, không để chuyển nhượng trái pháp luật, sử dụng sai mục đích. 

Dù đã rất cố gắng tháo gỡ nhưng các vấn đề còn tồn tại, trong đó có vấn đề tồn tại từ trước nên tháo gỡ khó. Chúng tôi đã và đang tiếp tục xin ý kiến bộ, ngành trung ương để dự án được phát triển.

Sau giãn cách, nhà hàng, khách sạn... hoạt động trở lại, chúng tôi sẽ xác định lại bảng giá cho phù hợp tình hình thực tiễn, đồng thời tạo điều kiện cho DN phát triển dự án về thủ tục được nhanh chóng hơn.

TS Trần Du Lịch, Thành viên Hội đồng tư vấn chính sách tiền tệ quốc gia:

TS Trần Du Lịch

Hiện nay, tôi đang kiến nghị với TP HCM rằng trong chương trình trung hạn phục hồi kinh tế, xem phục hồi thị trường bất động sản là bước đột phá để dẫn dắt, kích thích sự phục hồi của nền kinh tế nói chung và TP HCM nói riêng.

Đối với TP HCM, bất động sản là một trong 9 nhóm ngành dịch vụ chủ lực để phát triển. Giờ hỗ trợ DN lại, cần nhóm chính sách: Tạo môi trường đầu tư, kinh doanh, tất cả nút thắt, thắt chỗ nào phải gỡ để doanh nghiệp bung lên. Ông Lê Hoàng Châu nói TP HCM có tới hơn 100 dự án tồn đọng, cần tháo gỡ để cho họ hoạt động. Nhưng khổ là mỗi dự án vướng khác nhau thì phải có hướng xử lý khác nhau, dù vậy, nhất quyết phải gỡ bởi đây là bước khởi động đầu tiên để cho thị trường phát triển.

TP HCM có kinh nghiệm nhiều năm, xem đầu tư công như kích thích để tăng tổng cầu. Và kinh nghiệm nhiều năm cho thấy cứ 1 đồng đầu tư công sẽ kích thích đầu tư xã hội từ 8-10 đồng. Nếu giải ngân đầu tư công 50.000-60.000 tỉ đồng thì sẽ kích thích thị trường 500.000-600.000 tỉ đồng.

Đồng thời, Đại hội Đảng bộ XI của TP HCM cũng ưu tiên chương trình di dời nhà ở, chương trình di dời kênh rạch nhưng trong thời gian qua chưa được như kỳ vọng, nếu chúng ta triển khai thì sẽ kích thích nhu cầu hồi phục kinh tế.

Ảnh: Tấn Thạnh

Tôi thống nhất với TS Cấn Văn Lực, TP HCM cần có một chương trình kết nối doanh nghiệp và ngân hàng. Với các DN gặp khó khăn về dòng tiền, cần chương trình kích cầu lãi suất, thực hiện trong nhiều năm để tạo dòng tiền, kích thích. Lúc này, vai trò kết nối của ngân hàng và DN thông qua vai trò của chính quyền là rất cần thiết.

Rút kinh nghiệm năm 2010-2012, có thể cung cấp tín dụng cho những DN bị nợ đọng, quá hạn, không còn khả năng vay để vẫn tạo dòng tiền cho DN hoạt động trở lại.

Tôi kỳ vọng nếu TP HCM lấy những chương trình trung hạn, cơ bản như vậy, thì thị trường kết cấu hạ tầng TP HCM, giai đoạn sau sẽ ổn định, bền vững hơn, tạo bước phát triển tốt hơn. Dù hiện nay, chúng ta mới hé cửa kinh tế nhưng tôi tin rằng, triển vọng trong nguy cơ, bây giờ rõ nhất là qua đại dịch, nhìn những bất cấp của tất cả lĩnh vực và trong sắp tới, có giải pháp để xử lý bất cập, để sau đại dịch phát triển bền vững.

Ông Huỳnh Văn Sáu, Phó Giám đốc Sở Xây dựng TP Cần Thơ:

Dịch Covid-19 gây ra nhiều khó khăn song TP Cần Thơ đã từng bước khắc phục, tạo hành lang pháp lý, bình đẳng trong thu hút đầu tư, phê duyệt kế hoạch phát triển nhà ở. Sở Xây dựng đã công bố thông tin các dự án đầu tư xây dựng nhà ở, quản lý sàn giao dịch bất động sản trên địa bàn, xử lý nghiêm kịp thời hành vi vi phạm.

Cần Thơ cũng công bố thông tin dự án đầu tư nhà ở, khu đô thị đã phê duyệt chủ trương đầu tư. Đặc biệt, tập trung đẩy nhanh tiến độ thi công dự án, đẩy nhanh vốn đầu tư công trong điều kiện bảo đảm an toàn phòng chống dịch.

Với vị trí trung tâm của ĐBSCL, TP Cần Thơ mong muốn chào đón nhà đầu tư ở nhiều lĩnh vực, trong đó có bất động sản, để tiếp cận các dự án trên địa bàn thành phố. Chúng tôi cam kết hướng đến xây dựng môi trường kinh doanh bình đẳng, lành mạnh.

Ông Lê Hoàng Châu, Chủ tịch Hiệp hội Bất động sản TP HCM:

Ông Lê Hoàng Châu

Chúng tôi khẳng định thị trường có khả năng tự phục hồi. Vấn đề là DN không xin hỗ trợ tiền mà chỉ xin tháo gỡ cơ chế chính sách thì có thể bật dậy mạnh mẽ như chiếc lò xo bị nén chặt.

Thời gian qua, Chính phủ đã có quyết sách hỗ trợ cho cộng đồng DN một cách thiết thực. Thông tư 14 của Ngân hàng Nhà nước, Ủy ban thường vụ Quốc hội cũng ban hành Nghị quyết 406 quyết định miễn, giảm thuế...

Bộ Xây dựng đề xuất gói tín dụng 30.000 tỉ đồng. Nếu làm được như năm 2013 qua cơ chế cấp bù lãi suất thì 1 đồng cấp bù lãi suất có thể huy động thêm hơn 30 đồng... Đề nghị sớm quyết định, ban hành để tạo điều kiện cho DN, nhất cho người mua nhà

Chúng tôi mừng vì những tháo gỡ cuối 2020 về đất công xen cài. Nhưng khâu tổ chức thực hiện chậm. Giao cho các tỉnh quy định thửa nào nhưng giờ là cuối tháng 10 rồi mới chỉ 10 tỉnh ban hành quyết định, còn 3 địa phương trong đó có TP HCM chưa ban hành quyết định. Có những quy trình về đầu tư xây dựng TP đã chỉ đạo sở ngành xây dựng nhưng nay vẫn chưa làm nên hồ sơ dự án bị tắc, giảm nguồn cung dự án, sản phẩm, dẫn tới giá tăng liên tục vừa do quy luật cung cầu vừa do thể chế và thực thi pháp luật.

Chính phủ cũng đã có những quyết sách như Nghị định 148, Nghị định 69 đẩy nhanh tiến độ xây dựng lại nhà chung cư cũ nhanh hơn nhưng chưa đi vào cuộc sống. Nghị định 67 sửa đổi Nghị định 167 về dự án liên quan đất công bị đứng hình lâu nay, đưa ra cửa hẹp tháo gỡ những dự án khó thì UBND tỉnh, thành trình từng dự án lên đê xem xét giải quyết.

Khi xây dựng Luật Đầu tư 2020, có dự án có đất y tế, giáo dục trước đây không DN nào muốn đầu tư nhưng nay lại là loại đất kinh doanh có hiệu quả. DN muốn đầu tư liên kết xây dựng trường quốc tế nhưng không có giải quyết được thủ tục đầu tư do chưa có quy định rõ ràng. Luật Đầu tư có cơ chế chủ đầu tư được quyền đề xuất đất y tế, giáo dục là giữ lại hay bàn giao nhà nước. Nhưng TP lại làm văn bản hỏi ý kiến các vấn đề thủ tục đầu tư, trong đó có đất y tế, giáo dục vốn đã được quy định rồi. Chúng tôi mừng vì Chính phủ ngày 5-10 đã trình Quốc hội 1 luật sửa 10 luật, sẽ tháo gỡ được vướng mắc.

Ảnh: Hoàng Triều

Hiện nay, qua đại dịch, chúng ta phải giải quyết bài toán chỗ ở chô công nhân. Năm 2018, Thủ tướng đã chấp thuận cho Tổng LĐLĐ thực hiện thiết chế công đoàn nhưng còn quy mô nhỏ. Đề xuất đưa thiết chế này thành nhánh để giải quyết nhà ở cho công nhân. Những khu nhà trọ 10m2 ở 2-3 người vừa chật chội, vừa mất vệ sinh. Đây là trọng điểm cần xem xét. TP HCM đã đưa ra định hướng xây 1 triệu căn nhà trong tương lai. Năm 2021, Sở Xây dựng đặt mục tiêu 300.000 căn nhà. Chúng tôi cũng đẩy mạnh xây lại nhà chung cư cũ, giải quyết 20.000 nhà ở trên kênh rạch. Đề nghị cho DN làm nhà trọ, phòng trọ.

Với gói 30.000 tỉ Bộ Xây dựng đề xuất, hy vọng có nhiều nhà ở xã hội, nhiều khu lưu trú cho công nhân, lâu dài giải quyết bài toán an sinh xã hội cho người có thu nhập thấp và người thu nhập trung bình.

TS Cấn Văn Lực

Riêng dòng vốn tư nhân, có 5.400 DN thành lập mới trong 9 tháng đầu năm, tăng 12% so với cùng kỳ năm trước, vốn đăng ký đạt 343.000 tỉ đồng, tạo 35.000 việc làm mới. Có 1.000 DN bất động sản đã và đang hoạt động trở lại

Dòng vốn đầu tư nước ngoài (FDI) vẫn rất tích cực. 9 tháng đầu năm ghi nhận vốn đăng ký mới đạt 1,74 tỉ USD, chiếm 13% tổng vốn đầu tư vào Việt Nam, đứng thứ 2 sau nhóm chế biến, chế tạo...

Phát hành trái phiếu cũng rất sôi động. Toàn bộ DN đã phát hành gần 400.000 tỉ đồng. Riêng DN bất động sản phát hành 148.000 tỉ đồng trái phiếu, chiếm 37%, đứng thứ 2 sau nhóm ngân hàng.

Thực tế, giá cổ phiếu bất động sản từ đầu năm đến nay tăng tới 27%, gần tương đương mức tăng chung của thị trường chứng khoán (tăng 29%).

Những yếu tố trên cho thấy người dân vẫn đầu tư vào bất động sản, vẫn mua nhà.

Ảnh: Tấn Thạnh

Kỳ vọng sắp tới là thúc đẩy đầu tư công, hạ tầng phát triển thì thị trường bất động sản cũng sẽ được hưởng cú hích từ việc này. Giai đoạn 2021-2025, tổng vốn đầu tư công 2,87 triệu tỉ đồng, hý vọng đạt giải ngân 95%, cao hơn mức 75% của giai đoạn 2016-2020. Trong bối cảnh đó, DN phải thích ứng và phải linh hoạt hơn.

Ông Caleb Lau, Tổng Giám đốc Hong Kong Land

Mặc dù chúng ta không thể gặp mặt trực tiếp nhưng tôi rất cảm ơn Báo Người Lao Động đã cho tôi cơ hội được chia sẻ suy nghĩ của mình tại diễn đàn trực tuyến này.

Làn sóng đại dịch Covid-19 thứ 4 gần đây chắc chắn là khó khăn và thách thức đối với hầu hết chúng ta, bao gồm cả bản thân tôi. Có một điều chắc chắn, mọi thứ đã thay đổi... Cách chúng ta làm việc, cách chúng ta sống và cách chúng ta mua sắm.

Làm việc tại nhà sẽ là một điều bình thường mới. Vì lẽ này, người mua sẽ tìm kiếm căn nhà có không gian có thể sắp xếp văn phòng làm việc tại nhà. Về môi trường sống, người mua nhà sẽ mong muốn có thêm không gian xanh thông thoáng và tiện ích sẵn có trong khu vực dự án. Tương lai, chúng ta sẽ thấy ngày càng nhiều nút hoặc hệ thống điều khiển không cần chạm tay ở các khu vực công cộng để tránh bất kỳ nhu cầu chạm trực tiếp nào. Do đó, thiết kế nhà sẽ thay đổi để thích ứng với những nhu cầu này từ người mua nhà.

Ngoài ra, chúng ta đang thấy một sự thay đổi trong hành vi mua hàng đang dần chuyển sang mua hàng trực tuyến. Các dự án phát triển khu dân cư và thương mại mới sẽ phải xem xét trong việc cung cấp không gian thích hợp cho các hộp/tủ khóa để chứa hàng hóa được giao và khu vực chờ cho người giao hàng (shipper).

Đối với chúng tôi, các nhà phát triển dự án cần phải thay đổi cách tiếp thị/phân phối sản phẩm của mình. Cụ thể là gần đây chúng ta đã chứng kiến các đơn vị phát triển dự án nhà ở đã tiến hành chào bán và tiếp thị sản phẩm nhà ở bằng hình thức trực tuyến.

Một điều chắc chắn, thay đổi là là điều tất yếu. Tôi tin rằng chúng ta sẽ nắm lấy những thay đổi này và phát triển mạnh mẽ hơn vào cuối đại dịch này.

TS Cấn Văn Lực, Thành viên Hội đồng tư vấn chính sách tiên tệ quốc gia, chuyên gia tài chính ngân hàng

TS Cấn Văn Lực

So với các cuộc khủng hoảng kinh tế trước đây, đại dịch Covid-19 tác động tới nền kinh tế và lĩnh vực bất động sản có sự khác biệt.

Trước đây, khi gặp khó khăn thì nhu cầu sụt giảm ngay lập tức. Nhưng ở đại dịch lần này, thị trường bất động sản dù thiếu nguồn cung, còn cầu một số lĩnh vực như bất động sản khu công nghiệp, logictics, nhà ở… vẫn phát triển tốt.

Khác biệt thứ 2 là giá bất động sản không giảm, phản ánh nhu cầu thị trường vẫn cao ở những phân khúc như tôi vừa chia sẻ. Dòng tiền rẻ, lãi suất thấp ở các nước và cả ở Việt Nam khiến cho dòng tiền chờ vào bất động sản tương đối dồi dào thời gian qua.

Đồng thời, tác động của đại dịch rất khác nhau, như lĩnh vực văn phòng, nghỉ dưỡng, khách sạn… rất khó khăn; còn các lĩnh vực khác như bất động sản khu công nghiệp, logictics vẫn tốt.

Về khả năng phục hồi của thị trường, tôi cho rằng rất khả quan bởi những yếu tố như kinh tế của Việt Nam được dự báo phục hồi khá nhanh, sẽ như bật lò xò. 

Dự báo Quý IV/2021 được dự báo tăng trưởng phục hồi trở lại khoảng 4% và cả năm tăng trưởng khoảng 2,5% và năm tới 2022 có khả năng tăng trưởng kinh tế có thể đạt khoảng 6,5-7%.

Thuận lợi tiếp theo là mục tiêu của nhà nước vẫn chú trọng phát triển cơ sở hạ tầng, thúc đẩy đầu tư công mạnh hơn trong thời gian tới. 

Về môi trường pháp lý, trong năm tới, Chính phủ sẽ dự kiến trình Quốc hội sửa 4 luật: Luật nhà ở, Luật đất đai, Luật kinh doanh bất động sản và một số điểm trong Luật xây dựng. Và riêng năm nay, Chính phủ đã thống nhất dùng 1 luật sửa nhiều luật.

Ảnh: Tấn Thạnh

Chúng tôi cũng vừa thảo luận với VCCI sẽ đẩy mạnh cải thiện quy định liên quan đến môi trường đầu tư kinh doanh để hỗ trợ DN và thúc đẩy thị trường hồi phục… Hiện Chính phủ đang rất quyết liệt trong việc xây dựng chương trình phục hồi kinh tế trong 2 năm 2022-2023, đang có rất nhiều chính sách hỗ trợ cho khối DN. Kỳ vọng với những chương trình này cộng với khả năng nền kinh tế sẽ như lò xo bật sau đại dịch, khả năng tăng trưởng GDP trong năm 2022 ở mức 6,5%-7% là tương đối khả quan.

Về phía DN đã thay đổi để thích nghi, sẵn sàng trở lại nhưng cũng cần nói thị hiếu, nhu cầu của khách hàng đã thay đổi rất nhiều. Do đó, các DN trong lĩnh vực bất động sản cần chú ý về sản phẩm, chất lượng dịch vụ cũng phải khác đi và chuyển đổi số phải mạnh mẽ hơn.

Nguồn vốn tín dụng bất động sản tăng khoảng 6% (tính đến hết quý III/2021 so với cuối năm 2020), Tổng dư nợ tín dụng bất động sản: khoảng hơn 2 triệu tỷ VND, chiếm khoảng 19% tổng dư nợ của nền kinh tế; trong đó, cho vay nhà ở chiếm 64%, còn lại là tín dụng kinh doanh bất động sản chiếm khoảng 36% (theo NHNN, Bộ Xây dựng);

Bà Đặng Thị Kim Oanh, Chủ tịch HĐQT Công ty CP Địa ốc Kim Oanh

Bà Đặng Thị Kim Oanh

Tình hình dịch bệnh thời gian qua khiến DN nào cũng khó khăn nhưng đã nỗ lực vượt qua, không chịu lùi bước và thất bại. May mắn là thị trường đã hoạt động trở lại.

Trong khó khăn, mỗi DN cần có định hướng riêng và xây dựng lại. Chúng tôi cũng dừng lại xem mình cần làm gì. Bước đầu tiên là hoàn thiện các dự án, công trình. Thời điểm này, nếu không lấy được uy tín sẽ không phát triển được.

Vừa qua, chúng tôi đã triển khai các dự án ở Bình Dương, Đồng Nai phân khúc từ 1 tỉ đồng trở lên. Mặc dù không bằng năm 2020 nhưng cũng sẽ vượt qua.

Trong giai đoạn dịch bùng phát, chúng tôi đã xung phong chung tay đóng góp, chia sẻ với Nhà nước, người dân và uyến đầu chống dịch.

Về pháp lý, DN bất động sản hiện rất vướng, rất khó khăn, chỉ mong các địa phương làm đúng theo luật, tránh mất thời gian đi lại. DN quá khó khăn rồi, mong muốn có cơ chế rõ ràng về trách nhiệm địa phương, bộ ngành... để chúng tôi bớt áp lực, bớt chi phí, thời gian kéo dài... Nếu không xử lý được, DN không thể phát triển được, mất uy tín, người dân chịu trận do chậm được cấp sổ.

Ông Phạm Lâm, Phó Chủ tịch Hội Môi giới bất động sản Việt Nam

Trong thời gian dịch kéo dài từ tháng 6 đến tháng 10, hơn 70% các sàn giao dịch gặp khó khăn, chỉ có khoảng 30% sàn giao dịch hoạt động với công suất khoảng 50%; các hoạt động của môi giới giảm đáng kể. Thị trường bị tổn thương và người mua sụt giảm mạnh.

Lúc này, các nhà môi giới, chủ đầu tư đã cung cấp cho khách hàng qua công nghệ; tổ chức hoạt động giới thiệu các dự án cho khách hàng và tổ chức giao dịch qua nền tảng công nghệ. Đây là giải pháp giúp cho thị trường trở nên có động lực. Trong lúc khó khăn, vẫn có rất nhiều công ty môi giới và chủ đầu tư ứng dụng công nghệ để tiếp cận thị trường. Đây là tín hiệu tích cực.

Đến thời điểm hiện tại, mọi người đã thích nghi và sẵn sàng trong thời gian tới, tổ chức hoạt động bán hàng. Nhiều nơi đã bắt đầu mở bán và có tín hiệu giao dịch thành công trong tháng 10 này.

Nhiều sàn môi giới đã mở bán dự án sau giãn cách và đạt được những thuận lợi bước đầu. Ảnh tư liệu: Tấn Thạnh

Về phía khách hàng, trong giai đoạn hiện nay, để có được sự phục hồi về niềm tin của khách hàng với thị trường, chúng tôi nhận thấy nhiều khách hàng đã đầu tư trở lại. Sau một khoảng thời gian dù khách hàng còn thận trọng nhưng vẫn có khởi sắc. Khách hàng sẽ tập trung vào những thị trường có lợi thế, có tính ổn định như TP HCM, Bình Dương… những nơi ở vùng kinh tế phát triển sẽ thu hút hơn.

Chúng tôi nhận thấy các chủ đầu tư lớn, có uy tín, có sản phẩm nhận được niềm tin của khách hàng. Và đây là thời điểm rất tốt để nhiều khách hàng tham gia thị trường nhận thấy sự điều chỉnh, cơ chế, chính sách… Các chủ đầu tư đưa ra nhiều chương trình về thanh toán thuận lợi, tài trợ lãi suất, thậm chí có chủ đầu tư đưa ra chính sách nhận nhà vào ở vẫn tiếp tục thanh toán. Đây là tín hiệu tích cực sau tái khởi động của nền kinh tế.

Bức tranh này đem lại kỳ vọng tín hiệu lạc quan từ nay đến cuối năm 2021.

Bà Nguyễn Hương, Tổng Giám đốc Đại Phúc Land - Thành viên Van Phuc Group:

Bà Nguyễn Hương

Ở góc độ DN, chúng tôi thấy thời điểm hiện tại, mọi người đã có thái độ ứng phó dịch bình tĩnh hơn trước đây. Khi có những ca F0 cộng đồng khá căng thẳng lo lắng, truy vết tới F1, F2, cách ly. Nay F0 đã có thể điều trị tại nhà, DN đã bắt đầu hoạt động trở lại. Đây là tín hiệu tích cực khi chúng ta tái mở cửa.

Sau khi DN mở cửa, ưu tiên hàng đầu của chúng tôi vẫn là bảo đảm quy trình và có giải pháp bảo đảm an toàn sức khỏe cho người lao động để duy trì bộ máy, chủ động cách ly nếu có ca nhiễm...

Chúng tôi hiện đã khôi phục 70% hoạt động ở công trường dù công nhân khó khăn trong việc quay lại TP HCM. Hiện, DN trong tâm thế xác định dịch bệnh còn kéo dài, có thể phải đối mặt những đợt bùng phát sắp tới, cần tìm giải pháp ứng phó linh hoạt, vượt qua được giai đoạn khó khăn. Đặc biệt, ưu tiên duy trì nguồn nhân lực, hoạt động của tập đoàn, việc đầu tư phát triển trở lại trong quý IV.

Gần đây, các chủ đầu tư đều có kế hoạch ra hàng, chào bán mạnh các sản phẩm dự án trong TP HCM và tỉnh thành khác. Với tâm thế tăng tốc trong quý IV/2021 để bù lại thời gian ảnh hưởng dịch bệnh khá nặng nề trong quý III/2021, các DN bắt buộc phải thay đổi, đẩy nhanh ứng dụng công nghệ trong bất động sản, nắm bắt xu thế mới.

Theo Bà Nguyễn Hương, Đại Phúc cũng như nhiều DN khác đều gặp khó khăn nhưng đang tái khởi động sau giãn cách và đã chuẩn bị tâm thế cho tình hình mới. Ảnh: Tấn Thạnh

Khoảng 2-3 năm trở lại đây, DN đã đầu tư dự án quy mô lớn ở những khu đô thị vệ tinh, đây là xu thế phát triển bền vững.

Thời điểm cuối năm nguồn cung giảm 70% so với trước nhưng quý cuối năm được đánh giá là sôi động nhất. Cầu sau thời gian có độ nén sẽ bật trở lại. Khi cung cầu gặp nhau sẽ tạo sự sôi động.

Các cơ quan ban ngành cũng đã cố gắng sau thời gian dịch bệnh, sẽ tích cực kích hoạt trở lại các hoạt động kinh tế - xã hội. DN cũng sẽ có những hoạt động đẩy nhanh tiến độ đầu tư phát triển dự án, đưa sản phẩm ra thị trường.

Chúng tôi đã có kế hoạch đưa ra sản phẩm mới để đa dạng hóa sản phẩm, như nhà căn hộ bên cạnh nhà phố, shophouse. Đẩy nhanh tiến độ đầu tư hạng mục, công trình xây dựng. Do có dự phòng sớm nên tiến độ công trường đã đạt 70%-80% và cuối năm bảo đảm tiến độ cam kết bàn giao từ ban đầu. Bên cạnh việc làm sao tăng tốc về đích năm 2021 thì DN cũng đã có lộ trình phát triển trong năm 2022 với sự chung tay của phía nhà nước với các chính sách, cơ chế hỗ trợ để có thêm nguồn lực.

Năm nay, điểm sáng về mặt pháp lý điều chỉnh nhiều luật như Luật Xây dựng, Luật Đầu tư. Hy vọng việc thực thi nhanh chóng, thuận lợi, giúp giảm thiểu lệch pha về cung cầu.

Ông Võ Huỳnh Tuấn Kiệt, Giám đốc CBRE Việt Nam

Đại dịch diễn ra từ năm 2020 nhưng phải đến nay mới nhìn thấy ảnh hưởng, đặc biệt trong quý II, III/2021 khi ghi nhận những tác động tiêu cực đối với nền kinh tế, trong đó có lĩnh vực bất động sản.

Đối với TP HCM, đây là thị trường bị ảnh hưởng lớn nhất vì giãn cách xã hội kéo dài trong 4 tháng khiến thị trường bất động sản bị tác động nặng nề, nhất là phân khúc nhà ở. Rất nhiều dự án, rất nhiều kế hoạch triển khai của doanh nghiệp bị đình trệ.

Thống kê của CBRE tại TP HCM chỉ có 2 dự án được mở bán dưới hình thức trực tuyến. Hạn chế giao dịch khi tâm lý thận trọng của cả các nhà đầu tư và khách hàng, khiến cho nguồn cung - tổng số lượng căn hộ chỉ 1.600 căn thuộc 2 dự án, chủ yếu phân khúc cao cấp. Nguồn cung trong 9 tháng đầu năm chỉ đạt 7.500 căn, giảm hơn 30% so với cùng kỳ và là cột mốc thấp nhất trong vòng 3 năm trở lại đây. 

Riêng thị trường Hà Nội, nhờ vào hạ tầng, giúp phát triển nguồn cung ở những khu đô thị lớn, góp phần nguồn cung tăng nhẹ so với năm 2020. Cụ thể, trong 9 tháng đầu năm, Hà Nội đón nhận khoảng gần 12.000 căn hộ. Khoảng 90% căn hộ được mở bán đều năm ở phía Tây, phía Đông…

Về nhu cầu, ở TP HCM do nguồn cung giảm nên tỉ lệ chào bán cũng giảm. Quý III/2021 có khoảng 1.500 căn hộ được chào bán thành công. Dù ảnh hưởng dịch bệnh, đối với tình hình TP HCM, tình hình chào bán vẫn khá cao cho thấy nhu cầu vẫn tốt. Riêng thị trường Hà Nội, doanh số khoảng 3.000 căn, và tỉ lệ chào bán thành công vẫn thấp hơn TP HCM. Một điểm đáng lưu ý là những khu vực vùng ven như Đồng Nai, Bình Dương phát triển nổi bật, như Bình Dương có nhiều dự án căn hộ; Long An đã chào bán dự án căn bộ bình dân và tỉ lệ thành công tốt cho thấy nhu cầu căn hộ bình dân rất tốt.

Tổng Biên tập Báo Người Lao Động

Phát biểu khai mạc tọa đàm, tiến sĩ Tô Đình Tuân, Tổng Biên tập Báo Người Lao Động, cho biết mục đích tổ chức tọa đàm “Bất động sản trong xu thế mới: Linh hoạt để thích ứng” là để đại diện các bộ, ban - ngành, đặc biệt là DN, có điều kiện trao đổi thông tin, nêu lên tâm tư nguyện vọng của mình sau khi trải qua đại dịch Covid-19 gây thiệt hại lớn về nhân mạng, kinh tế, trong đó có lĩnh vực bất động sản - hạ tầng. 

“Hy vọng tọa đàm có thể mở ra nhiều vấn đề, trong đó những vướng mắc của DN từng bước được tháo gỡ, là khởi đầu góp phần giải quyết khó khăn cho nền kinh tế, để từ nay đến cuối năm có thể tái khởi động thành công. Với sự nỗ lực của các bộ, ban - ngành, DN, hy vọng sẽ có sự chuyển động mạnh mẽ trong thời gian tới, tạo đà cho năm 2022 có những bước phát triển mạnh mẽ” - Tổng Biên tập Tô Đình Tuân nhấn mạnh.