Lò cao kháng chiến Hải Vân: Kỳ tích của ngành quân giới

Lò cao kháng chiến Hải Vân nằm trong hang Đồng Mười (thị trấn Bến Sung, huyện Như Thanh cũ), nay là xã Như Thanh, tỉnh Thanh Hóa. Hơn 70 năm trước, nơi đây từng luyện được trên 500 tấn gang, kịp thời đáp ứng yêu cầu sản xuất, chế tạo vũ khí phục vụ các chiến trường, đặc biệt là chiến trường Điện Biên Phủ khi đang giai đoạn ác liệt nhất.

Quyết tử cho Tổ quốc quyết sinh

Theo tài liệu lịch sử, năm 1947 cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp chuyển sang giai đoạn cam go, ác liệt, nên việc tự chủ sản xuất vũ khí, đạn dược phục vụ cho cuộc chiến trường kỳ là rất quan trọng.

Trước hoàn cảnh ấy Trung ương Đảng, Chính phủ và Chủ tịch Hồ Chí Minh đã trực tiếp giao Cục Quân giới, Bộ Quốc phòng nghiên cứu xây dựng và vận hành các lò cao luyện gang cung cấp cho các công xưởng sản xuất vũ khí, trang bị cho bộ đội chủ lực, bộ đội địa phương và dân quân du kích.

Năm 1948, dưới sự chỉ đạo của Cục Quân giới, Bộ Quốc phòng, xưởng kim khí kháng chiến 3KC do kỹ sư Võ Quí Huân - một trong những trí thức kiều bào theo Bác Hồ về nước khi Người sang Pháp năm 1946, được giao nhiệm vụ thiết kế và thi công lò cao luyện gang nhỏ thí nghiệm 3KC1 ở Cầu Đất, huyện Con Cuông (tỉnh Nghệ An).

Ngày 15-11-1948, lò cao thí nghiệm do kỹ sư Võ Quí Huân thiết kế thử nghiệm đã cho ra mẻ gang đầu tiên, đánh dấu một mốc son mới trong sự nghiệp công nghệ luyện kim và công nghiệp quốc phòng của đất nước lúc bấy giờ.

Thế nhưng, do địa hình hiểm trở gây khó khăn trong vận chuyển và sinh hoạt, xí nghiệp được chuyển về vùng Cát Văn (gần sông Lam, tỉnh Nghệ An) để tiếp tục tiến hành xây dựng lò cao. Quá trình xây dựng đang diễn ra suôn sẻ thì thực dân Pháp phát hiện, liên tục ngày đêm cho máy bay ném bom, đánh phá.

Cuối năm 1949, lò cao được Cục Quân giới quyết định di chuyển về khu vực thung lũng Đồng Mười của huyện miền núi Như Thanh (tỉnh Thanh Hóa). Khu vực này là địa điểm thuận lợi về giao thông, gần nguồn nguyên liệu và bảo đảm tính bí mật, có thể lắp đặt được nhà máy và sản xuất nguyên liệu phục vụ chiến trường lâu dài.

Với tinh thần "Quyết tử cho Tổ quốc quyết sinh", trong điều kiện đường đi lại khó khăn, máy bay địch thường xuyên bắn phá, máy móc lại vừa nặng vừa cồng kềnh, phương tiện chuyên chở chủ yếu là sức người, nhưng được nhân dân địa phương ủng hộ, cuối cùng hàng trăm tấn máy móc cũng đã được vận chuyển từ Nghệ An ra, từ Ninh Bình vào Thanh Hóa an toàn, để xây dựng nhà xưởng.

Chắt chiu từng cơ hội

Tháng 6-1950, các kỹ sư, công nhân bắt đầu xây dựng đồng thời 2 lò cao với ký hiệu NX1, NX2. Lò NX1 có kích thước lớn, dung tích 6,7 m3 để sản xuất gang và lò NX2 kích thước nhỏ có dung tích 1 m3 để thử nghiệm. Chỉ trong vòng 15 tháng gian khổ vừa xây dựng, vừa vận chuyển từng viên gạch chịu nhiệt đến hàng trăm tấn máy móc, tháng 9-1951 lò cao đã hoàn thành tại thung lũng Đồng Mười.

Ngày 12-9-1951, lò NX2 cho ra đời mẻ gang đầu tiên trong niềm vui bất tận của mọi người. Tiếp đó, ngày 7-11-1951, lò sản xuất NX1 được đưa vào hoạt động. Tuy nhiên, khói từ lò NX1 tỏa ra dày đặc, dễ bị địch phát hiện, nên phải dừng hoạt động. Để bảo đảm an toàn, các công nhân và kỹ sư ở đây đã đào một đường dẫn khói dài 500 m, nằm sâu dưới đất, có nhiều lỗ thông hơi để tản khói.

Ngày 21-12-1951, lò NX1 hoạt động trở lại và bắt đầu sản xuất liên tục. Chỉ sau 2 năm, lò NX1 và NX2 đã sản xuất và cung cấp gần 200 tấn gang cho các công binh xưởng ở Khu 4 để chế tạo vũ khí phục vụ cho các chiến trường đánh Pháp.

Trong khi hoạt động sản xuất đang diễn ra bình thường, bất ngờ 2 lò cao NX1 và NX2 bị thực dân Pháp phát hiện, liên tiếp cho máy bay ném bom đánh phá. Trước tình hình trên, được sự đồng ý của cấp trên, ban lãnh đạo lò cao Đồng Mười do kỹ sư Trần Đại Nghĩa - lúc bấy giờ là Cục trưởng Cục Quân giới, quyết định xây dựng một lò cao trong hang núi, cách vị trí cũ khoảng 2km.

Đây là việc làm vô cùng táo bạo và chưa hề có tiền lệ trên thế giới trong thời điểm đó, bởi lò cao có kích thước lớn, cồng kềnh di chuyển vào hang núi rất khó khăn, phức tạp, cơ hội thành công rất ít. Nhưng với ý chí kiên cường, sự quyết tâm của các kỹ sư, cán bộ cùng sự giúp đỡ của nhân dân, lò cao trong hang núi cũng được xây dựng thành công.

Để làm được điều thần kỳ này, tháng 1-1953 các cán bộ, kỹ sư đã phải sử dụng trên 400 phát mìn để mở cửa hang. Đồng thời, nghiên cứu để đưa hệ thống lò vào hang núi với nhiều bộ phận máy móc như hệ thống xả hơi nước, xả hơi độc, hệ thống thoát khói... Bằng ý chí, nghị lực và sự sáng tạo của đội ngũ kỹ sư và công nhân, chỉ trong thời gian ngắn, lò cao có dung tích 8,3 m3 cao 13 m, tên gọi NX3 đã được lắp đặt hoàn chỉnh trong hang núi đá Đồng Mười.

Bản lĩnh phi thường

Ngay khi ra đời, mỗi ngày lò cao NX3 sản xuất ra trung bình 3 tấn gang cung cấp cho việc sản xuất vũ khí ở các chiến trường. Cùng thời điểm này, quân và dân ta làm nên chiến thắng to lớn tại đèo Hải Vân, vì vậy cấp trên cũng đã quyết định cho đổi tên lò cao NX3 thành "Lò cao Hải Vân".

Theo thống kê, trong 4 năm hoạt động (từ năm 1951 đến 1954), hai lò cao kháng chiến NX1và NX3 đã sản xuất được hơn 500 tấn gang, đáp ứng yêu cầu sản xuất, chế tạo các loại vũ khí như mìn, lựu đạn, súng cối, đạn bazoka, nồi quân dụng... phục vụ chiến trường. Đặc biệt là trong giai đoạn từ năm 1953 đầu năm 1954, khi cuộc chiến tranh chống Pháp tại chiến trường Điện Biên Phủ đang bước vào giai đoạn ác liệt nhất.

Việc lò cao kháng chiến Hải Vân ra đời, sản xuất được hàng trăm tấn gang phục vụ chiến trường, tái thiết đất nước trong những ngày đầu giành độc lập không chỉ mở ra mốc son vĩ đại cho ngành quân giới Việt Nam, mà còn cho thấy sự sáng tạo, bản lĩnh phi thường của đội ngũ trí thức theo Đảng và Bác Hồ thời điểm đó, tiêu biểu như các nhà khoa học: giáo sư Trần Đại Nghĩa, kỹ sư Võ Quí Huân, Trịnh Tam Tĩnh, cán bộ kỹ thuật Trịnh Văn Yên, Nguyễn Văn Thân... và rất nhiều công nhân địa phương.

Không chỉ có công đầu trong việc xây dựng lò cao, sản xuất gang, mà trong quá trình vận hành, những kỹ sư, cán bộ trên đã có nhiều cải tiến khi lò cao được di chuyển vào hang núi, như dùng đá gres để thay thế gạch dinas cách nhiệt cho toàn thân lò; dùng amiante cách nhiệt cho nồi lò; nước làm lạnh được sử dụng hệ tuần hoàn khép kín; khí sử dụng cho lò gió nóng và nồi hơi cho 2 đầu máy xe lửa kéo máy phát điện 1.000 KW; hệ thống hút hơi độc...

Sứ mệnh lịch sử vẻ vang

Sau chiến thắng Điện Biên Phủ, tháng 12-1954, Lò cao kháng chiến Hải Vân ngừng hoạt động, hoàn thành sứ mệnh lịch sử của mình. Đây là chiến công to lớn và ý nghĩa của nền công nghiệp luyện kim đầu tiên của nước ta, khi vượt qua muôn vàn khó khăn thử thách để hoàn thành sứ mạng lịch sử vẻ vang của mình - kỳ tích của ngành quân giới Việt Nam trong những năm kháng chiến chống Pháp.

Trải qua 70 năm dừng hoạt động, có thời điểm Lò cao kháng chiến Hải Vân bị lãng quên trong hang núi, không được quan tâm nên nhiều hạng mục công trình hư hỏng, xuống cấp, nhiều thiết bị sắt thép, máy móc bị kẻ xấu lấy đi khiến công trình không còn nguyên vẹn. Được sự quan tâm của địa phương, ngành văn hóa, hiện lò cao đã được trùng tu, tôn tạo nguyên trạng nhằm giáo dục truyền thống yêu nước và hình thành điểm du lịch tham quan, trải nghiệm cho du khách.

Ngoài hình hài nhà máy, công xưởng đã được trùng tu, trong hang núi vẫn còn những dấu tích viết trên vách đá của một thời hăng say lao động, kỷ luật, kỷ cương của các kỹ sư, công nhân như khẩu hiệu "Đào sâu nhớ kỹ, kiểm điểm thành tích viết tự thuật đầy đủ... cụ thể"; hay "Đề cao tương trợ, đẩy mạnh sản xuất, giúp nhau kiểm điểm lấy thành tích, viết tự thuật tốt"...