Long Đằng độc nhất nghệ nhân

Nghề làm giấy xuất hiện ở Việt Nam từ thế kỷ XI với những làng giấy nổi tiếng như Lĩnh Nam, Yên Thái. Nhưng nghề làm giấy sắc vàng mới chỉ xuất hiện khoảng hơn 300 năm nay, từ thời chúa Trịnh Tráng. Sản phẩm độc đáo ấy duy nhất chỉ có ở họ Lại làng Nghè, tổng Bưởi, phủ Hoài Đức, Hà Tây (nay là phường Nghĩa Đô, Cầu Giấy, Hà Nội). Đặc ân này do chúa Trịnh Tráng ban cho phò mã Thái sơn hầu Lại Thế Giáp, chồng quận chúa Diễm Châu Trịnh Thị Tú An, ông tổ họ Lại làng Nghè. Từ đó trở thành một định chế đặc quyền của họ Lại: “Họ Lại làm giấy sắc vua/Nghĩa Đô thêm nghĩa nghìn xưa mặn mà”.

Thời vang bóng

Đều đặn, mỗi năm làng cung cấp cho triều đình khoảng 2.000 tờ giấy sắc vàng Nghè, dùng làm sắc phong ban cho bách quan bách thần đất Việt. Theo nghiên cứu của Viện Viễn Đông bác cổ, trong 90 huyện ở đồng bằng Bắc Bộ, hơn 300 năm qua, các triều vua đã ban hơn 40.000 sắc phong. Tất cả đều sử dụng giấy sắc của dòng họ Lại Nghĩa Đô. Trong ký ức ông Lại Phú Bàn, theo các cụ tổ dòng họ thống kê, triều vua Khải Định sử dụng giấy sắc nhiều nhất. Năm vua Khải Định 38 tuổi, được “thần dân dâng thêm hai tuổi” bèn tổ chức “Tứ tuần đại khánh”, cả họ Lại phải tập trung làm ngày làm đêm cho đủ 10.000 tờ. Tiếng chày giã bìa, chày nghè giấy vang rộn khắp đường trên xóm dưới... Mới đó, chưa đầy trăm năm, khoảng cách tính bằng ba thế hệ, nghề giấy sắc đã gần như biến mất. Mẻ giấy cuối cùng xuất xưởng vào quãng giữa năm 1944, cho triều đình Bảo Đại.

Sau 1945 đến ngày toàn quốc kháng chiến, dân kẻ Bưởi tỏa đi khắp các vùng tự do, làm giấy phục vụ cho chương trình bình dân học vụ, phục vụ kháng chiến. Chàng thanh niên hăm hai tuổi Lại Phú Bàn cũng lên đường ra vùng tự do Sơn Tây, sau chạy giặc vào đến Ninh Bình. Ở vùng tự do, anh phụ trách công tác sản xuất giấy của Ban Kinh tế Tài chính tỉnh ủy Sơn Tây, rồi Ninh Bình. Năm 1952, anh chuyển sang nghề dệt, và gắn bó với nghề này suốt đời, cho đến khi về hưu năm 1990. Có khi, nhớ nghề, ông Bàn lại làm mấy chục tờ để tặng mấy người bạn tri âm ở CLB Unesco thư pháp Văn Miếu (Hà Nội). Ông làm để tự an ủi lòng mình và để cho bạn bè, con cháu biết cái nghề máu thịt đã gắn bó với tổ tông, mà ông là truyền nhân đời thứ 30. Và cũng không biết có phải là nghệ nhân Long Đằng cuối cùng của dòng họ không nữa?

Số một...

Không phải ngẫu nhiên, giấy Long Đằng được các vị vua thời phong kiến lựa chọn để viết ý chỉ, truyền mệnh lệnh, sắc phong. Giấy có độ bền rất cao, mềm như lụa, dai, không hút ẩm. Trong điều kiện độ ẩm cao, khí hậu khắc nghiệt, một tờ sắc phong chỉ đựng trong các hộp giấy hay ống quyển mà có thể lưu giữ được 400-500 năm. Trong khi giấy công nghiệp tốt nhất hiện nay cũng chỉ tồn tại 50 năm. Cùng là cây dó, Yên Thái, Hồ Khẩu trong tổng Bưởi cũng làm giấy nhưng giấy sắc Long Đằng có một số khác biệt, để làm giấy sắc, nguyên liệu phải là cây dó mọc hai bên bờ sông Thao, Phú Thọ. Dó mang về phải ngâm nước lạnh và nước vôi, sau đó cho vào vạc nấu chín bằng hơi. Để đạt tiêu chuẩn riêng của họ Lại, người ta thường mời thợ chuyên đắp vạc to mạn Đại Từ (Thái Nguyên) làm. Ngoài một số công đoạn thông thường, giấy sắc còn phải thêm một số kỹ thuật khác như bồi keo, nhuộm vàng...

Ông Lại Phú Bàn cho biết, bí quyết bồi, xeo giấy dó để tạo ra giấy sắc vàng chỉ được dạy cho các con dâu để lưu truyền. Đàn ông đảm nhiệm việc vẽ rồng. Rồng trên giấy sắc có hai loại: độc long và ám long (rồng ẩn trong mây). Mặt trước của đạo sắc vẽ rồng, mặt sau vẽ linh vật-những tín hiệu ngầm phân biệt thứ bậc, địa vị xã hội. Hình vẽ ở cả hai mặt được vẽ bằng bột vàng, bột bạc thì hình vẽ mới bền. Những người vẽ cao tay nhất, mỗi ngày cũng chỉ vẽ được dăm bảy tờ.

Nghề làm giấy Long Đằng đã được nâng lên hàng nghệ thuật. Trước đây, ông Bàn cũng chỉ biết nghề gia truyền của mình hiếm lắm. Nhưng ông không biết rằng, hiếm đến mức trên thế giới chỉ còn lại mình ông. Cách đây vài năm, khi giáo sư Sakamoto tìm đến, ông mới biết, hóa ra trên thế giới ngoài Việt Nam, các nước Trung Quốc, Hàn Quốc, Nhật Bản, Ấn Độ... cũng có giấy Long Đằng. Nhưng nghề làm giấy này cũng đã thất truyền. Ông tự hào ngầm, mà không tự hào sao được, “cái ông người Nhật ấy có mang cho tôi mấy tờ giấy do nghệ nhân Nhật Bản làm còn lưu lại được. Xem ra, kỹ thuật làm giấy của họ còn kém xa giấy họ Lại ở mức độ tinh xảo. Giấy các nước dù rất bền màu, rất dai nhưng vẫn để lại những nếp nhăn, gập...”.

Không chỉ là nguy cơ thất truyền

Mãi đến một cuộc hội thảo và triển lãm giấy Long Đằng diễn ra ở Hà Nội và Huế giữa tháng 6-2003, nhờ những công bố của giáo sư Sakamoto, giới nghiên cứu mới té ngửa: Hóa ra ông Lại Phú Bàn được coi là người duy nhất trên thế giới, duy nhất của họ Lại còn giữ được bí quyết gia truyền của nghề làm giấy sắc phong. Vì thế, cũng chẳng có gì là quá đáng khi coi ông là “Long Đằng độc nhất nghệ nhân”, dẫu rằng ông chưa bao giờ được phong danh hiệu ấy. Và cũng không ham: Kim Tiên (ông không thể gọi thứ giấy độc đáo của dòng họ mình là Long Đằng) vốn không phải là thứ giấy phổ thông, ai cũng có thể dùng được. Giống như trong lĩnh vực âm nhạc dân tộc, ca trù không phải là thứ nhạc dân gian mà là nhạc bác học, vì vậy không thể gọi đó là nghệ nhân được- ông bày tỏ niềm kiêu hãnh kín đáo của mình.

Nghĩa Đô giờ đã thành phường, nhà cửa san sát, tấc đất vài tấc vàng. Tổng Bưởi xưa nổi tiếng với nghề làm giấy dó, với “nhịp chày Yên Thái” giờ đã thành xa xôi, chẳng mấy nỗi nữa mà nhạt nhòa trong ký ức...