NGƯỜI THẦY THUỐC TRONG TÔI: Thần tốc cứu mạng bệnh nhân đột quỵ

Bệnh viện (BV) Nhân Dân 115 là đơn vị đầu tiên của cả nước ứng dụng phần mềm trí tuệ nhân tạo RAPID vào chỉ định can thiệp lấy huyết khối điều trị nhồi máu não cho người bệnh đến sau 6 giờ. Đến nay, đã có hàng ngàn người bệnh được cứu sống nhờ phần mềm này. Công trình cũng được đưa vào danh sách Giải thưởng Thành tựu Y khoa Việt Nam TP HCM lần thứ 5-2025.

Phao cứu sinh cho người đột quỵ

BSCK 2 Trần Văn Sóng, Giám đốc BV Nhân Dân 115, cho biết đơn vị can thiệp mạch máu thần kinh Khoa Chẩn đoán Hình ảnh BV được thành lập từ năm 2003 và đã áp dụng các phương pháp điều trị xâm lấn tối thiểu mang lại hiệu quả tối ưu cho người bệnh. Trong đó, can thiệp tiêu sợi huyết đường động mạch áp dụng từ năm 2008, can thiệp nội mạch lấy huyết khối bằng dụng cụ cơ học điều trị nhồi máu não cấp đã triển khai từ tháng 4-2012. Tuy nhiên, giới hạn về mặt thời gian của các kỹ thuật này chỉ áp dụng cho người bệnh nhồi máu não đến bệnh viện trước 6 giờ từ khi khởi phát triệu chứng.

Từ kết quả nghiên cứu NINDS (năm 1995), Cục Quản lý thực phẩm và Dược phẩm Mỹ (FDA) đã cho phép sử dụng thuốc rt-PA đường tĩnh mạch điều trị đột quỵ do thiếu máu não cấp tính và cửa sổ thời gian điều trị cho nhóm bệnh này là trước 3 giờ sau khi biểu hiện triệu chứng. Sau thử nghiệm ECASS III năm 2008, đã mở rộng cửa sổ điều trị lên tới 4,5 giờ.

Tiếp theo các thiết bị lấy huyết khối cơ học được FDA cho phép sử dụng: Merci - 2004, Penumbra - 2008 và Solitaire - 2012 được chỉ định sử dụng trong vòng 6 giờ kể từ khi xuất hiện triệu chứng ở các người bệnh bị tắc mạch máu não lớn. Hiệp hội Đột quỵ/Tim mạch Mỹ năm 2018 dựa trên hai thử nghiệm DAWN và DEFUSE III đã nâng cửa sổ can thiệp lấy huyết khối điều trị nhồi máu não mở rộng lên tới 24 giờ, cả 2 thử nghiệm này đều chụp CT hoặc MRI tưới máu não, dữ liệu sau đó được xử lý bởi phần mềm RAPID.

BSCK 2 Nguyễn Đức Khang, Trưởng Khoa Chẩn đoán Hình ảnh - BV Nhân Dân 115, cho biết hằng năm, BV tiếp nhận khoảng 20.000 ca đột quỵ. Năm 2006, BV tiến hành làm ca tiêu sợi huyết đường tĩnh mạch đầu tiên. Năm 2008, làm ca tiêu sợi huyết động mạch đầu tiên. Năm 2009, hút huyết khối bằng dụng cụ Penumbra và tháng 4-2012 lấy huyết khối bằng dụng cụ cơ học Solitaire stent và cho đến năm 2018 đã tiến hành các kỹ thuật tiên tiến nhất trên thế giới để lấy huyết khối điều trị nhồi máu não cấp nhưng cửa sổ thời gian vẫn dưới 6 giờ.

Do tình hình giao thông, điều kiện vận chuyển còn nhiều hạn chế nên người bệnh bị đột quỵ não cấp đến BV để kịp giờ vàng chiếm tỉ lệ rất thấp. Ngay cả ở các nước tiên tiến, tỉ lệ người bệnh đến trễ sau 4,5 giờ rất cao, khoảng 90%. "Năm 2018 phần mềm RAPID đã được FDA-Mỹ chấp thuận cho sử dụng tại Mỹ nên chúng tôi thấy cần áp dụng sớm tại Việt Nam để can thiệp lấy huyết khối cơ học cho nhóm người bệnh nhồi máu não đến sau 6 giờ. Năm 2019, BV Nhân Dân 115 cùng với BV Gia An 115 là 2 đơn vị đầu tiên của cả nước triển khai. Đến nay, đã có hàng ngàn người đột quỵ được cứu sống nhờ phần mềm này" - BS Khang nhớ lại.

Thần tốc cứu người

Một trong những ca bệnh được cứu đầu tiên là ông Hoàng Gia T... (62 tuổi) với chẩn đoán nhồi máu não đến sau 6 giờ. Tại BV, ông T. được chụp CT scanner sọ não và dùng RAPID để định lượng tổn thương. Ghi nhận vùng nhồi máu 33 ml, vùng cần cứu chữa 103 ml. Theo hướng dẫn RAPID, ông T. được chỉ định can thiệp lấy huyết khối bằng dụng cụ cơ học và kết quả hồi phục tốt sau can thiệp.

Nói rõ thêm về phần mềm RAPID, BS Khang cho hay sau khi người bệnh bị nhồi máu não cấp đến BV được chụp CT scanner loại trừ xuất huyết thì tiếp tục chụp mạch máu não bằng CTA hoặc MRA để chẩn đoán xác định vị trí mạch máu bị tắc nghẽn. Nếu người bệnh đến sau 6 giờ thì tiến hành chụp CT hoặc MRI tưới máu não để chẩn đoán định tính các vùng não đã chết và thiếu máu cần phải tái thông để được cứu sống. Muốn can thiệp nội mạch lấy huyết khối thì cần định lượng vùng não đã chết và thiếu máu cần phải tái thông và áp dụng RAPID để quyết định điều trị cho người bệnh ngay lập tức.

Phần mềm này cài đặt tại BV, sau khi các hình ảnh CT hoặc MRI được chụp đưa vào RAPID để tính toán và xử lý rất nhanh 30 giây - 2 phút và được gửi ngay kết quả về hệ thống PACS BV hoặc gửi trực tiếp đến điện thoại di động hoặc máy tính của các bác sĩ. Chuyên gia sẽ ra quyết định can thiệp lấy huyết khối cơ học để điều trị cho người bệnh. Phần mềm chẩn đoán chính xác vị trí mạch máu tắc; đánh giá tuần hoàn bàng hệ tốt hay xấu; định lượng vùng não chết và vùng não cần cứu chữa - tái thông sớm…

Trong số người bệnh được chỉ định can thiệp lấy huyết khối cơ học bằng RAPID đến sau 6 giờ thì có 49% trường hợp có kết quả lâm sàng tốt thay vì chỉ có 19% người bệnh có kết quả lâm sàng tốt nếu không áp dụng phần mềm này. "Như vậy, RAPID là cứu cánh cho những người bệnh bị đột quỵ đến BV trễ sau 6 giờ và nhóm này gặp rất nhiều ở Việt Nam khi mà điều kiện cấp cứu, thông tin truyền thông, kiến thức của người dân, phương tiện giao thông còn một số hạn chế" - BS Khang nhấn mạnh.

Ngã rẽ cuộc đời

Theo BS Khang, trí tuệ nhân tạo là vô hình, không phải cái máy, cái xưởng mà là kiến thức của nhiều cái đầu nhà khoa học trên thế giới kết hợp với máy tính để đúc kết lại. "Ví dụ, từ TP Thủ Đức đến BV Nhân Dân 115 có rất nhiều con đường. Nhưng mỗi lần đi ta sẽ rút kinh nghiệm cho đến khi tìm được con đường nào gần nhất, ít kẹt xe, tiện lợi nhất. Trí tuệ nhân tạo cũng vậy, nó hệ thống lại làm sao đưa ra kết luận tinh túy sau khi đúc kết trên hàng triệu kết quả người bệnh. Người đọc, máy đọc rồi cho ra kết quả chẩn đoán tối ưu, khoa học mà không còn qua cảm tính con người" - BS Khang ví von.

Đột quỵ não có 2 nguyên nhân vỡ mạch và tắc mạch. Hình ảnh nhồi máu não không phải cái nào cũng giống nhau, có thể là hình tròn, vuông, ngôi sao... Phần mềm sau khi tính toán, phân tích, dựa vào những dữ liệu quá khứ, trong vòng 30 giây - 2 phút sẽ cho kết quả.

Con đường BS Khang đến với lĩnh vực chẩn đoán can thiệp như là ngã rẽ cuộc đời. Tốt nghiệp bác sĩ đa khoa, năm 1996, ông về BV Nhân Dân 115 công tác tại Khoa Tim mạch. Sau đó, năm 1998, ông rẽ ngang qua lĩnh vực chẩn đoán hình ảnh. Lúc đó, chẩn đoán hình ảnh chưa phát triển, chỉ có X-quang, siêu âm trắng đen. Người hướng ông đến với chẩn đoán hình ảnh can thiệp là lãnh đạo BV thời ấy - BS Nguyễn Quốc Khánh.

Thấy ông hội đủ điều kiện về chuyên môn, đam mê nên BS Khánh đã gửi gắm đặt hàng vì nhận thấy được chẩn đoán hình ảnh đang phát triển. Vì vậy, BS Khang được tạo điều kiện cho đi nhiều nơi trên thế giới học hỏi chuyên môn, tiến bộ thế giới. Khi ấy, ông nhận ra chẩn đoán hình ảnh đâu phải như suy nghĩ chỉ là chẩn đoán mà tiến bộ hơn là thực hiện luôn việc can thiệp. "Thế tôi là người đầu tiên làm can thiệp đó, hồi xưa đâu ai hướng dẫn mà phải tự mày mò" - BS Khang khiêm tốn nói.

Thời đó, Pháp cũng mới bắt đầu có ý tưởng làm can thiệp này nhưng chỉ mới làm dị dạng, tổn thương chấn thương sọ não dò động mạch chứ chưa có khái niệm về lấy huyết khối. BS Khanh học ở người Pháp về mấy lĩnh vực phình mạch não, dị dạng thông đồng tĩnh mạch, dò động tĩnh mạch trong não. Đây là những căn bản để mình thực hiện dò đi vào trong não thuần thục, thành thói quen.

Cho đến khi BS Khang đi cùng với những giáo sư đầu ngành của Việt Nam dự các hội nghị thần kinh, can thiệp đột quỵ thế giới thì được các vị này nhận định còn lâu nước ta mới làm được. Nhưng ông tiếp cận một phương pháp khác hẳn với những giáo sư đầu ngành thế hệ cũ, học hỏi đồng nghiệp thế giới làm sao để tiếp cận nhanh nhất. Ông được chỉ tiếp cận thực hiện trên động vật, mô hình nên không sợ tai biến, biến chứng gì. Ở nước ngoài có mô hình như người thật trong việc lấy huyết khối, đưa rọ như "lấy vú sữa trên cây" nên mỗi lần dự hội nghị (Pháp, Mỹ, Anh...) là ông tận dụng thời gian có thể tranh thủ thực hành.

Có lẽ kỷ niệm đáng nhớ nhất đối với ông là năm 2008. Em ruột của người bạn thân đang chờ mổ tim ở Viện Tim (TP HCM). Quy trình 8 giờ sáng là bắt đầu mổ nhưng mới 7 giờ người này đột nhiên gục xuống, liệt nửa người, bác sĩ xác định bị đột quỵ nên việc mổ tim phải ngừng lại ngay. Trong lúc người bạn đang rối trí, tính mạng người em đang nguy cấp, BS Khang nói nếu tin tưởng thì đưa qua BV Nhân Dân 115 (chỉ cách ngang 1 con đường) để ông xử lý.

Thời điểm đầu tiên nên chưa có nhiều dụng cụ gì hỗ trợ, chỉ thiết bị chụp não bình thường. Ông lấy ống thông luồn lên chỗ cục máu đông và bơm thuốc tiêu sợi huyết, nửa giờ sau cục máu đông tan và 3 giờ sau bệnh nhân đã cử động lại bình thường nhờ được xử trí quá nhanh, trong vòng 5 phút. Sau ca này, tay nghề ông tự tin hẳn lên. Lúc đó, BS Khang là một trong những người đầu tiên tại Việt Nam thực hiện lấy huyết khối đột quỵ.

Đến nay, ông không nhớ đã trực tiếp xử lý cứu sống bao nhiêu bệnh nhân, chỉ biết rằng đã chuyển giao kỹ thuật này cho 59 trung tâm, BV trên toàn quốc. "Cứu được nhiều người là niềm hạnh phúc của người bác sĩ. Kiến thức là của nhân loại chứ không riêng gì mình" - BS Khang chia sẻ.