Đất có đủ mùi vị thơm - ngon - bùi - béo
Tôi có mặt ở thị trấn Lập Thạch, tỉnh Vĩnh Phúc. Trên một gò cao gần nghĩa trang liệt sĩ thị trấn, tôi tình cờ gặp bà Nguyễn Thị Lạc, 84 tuổi. Bà xởi lởi đưa tôi về nhà, bằng cái giọng của người Việt cổ trên đất tổ: "Đất để ăn chứ gì? Gọi là "ngói", đất đem về hun khói thơm lừng lên, ăn ngon lắm, ăn như ăn trầu, như ăn kẹo ấy cháu ạ. Nghề làm "ngói" bán, truyền thống là ở bên Long Cương xã bên kia kìa. Người ta lấy đất ở mấy gò này về làm "ngói". Người ta đào hầm mấy chục mét trong lòng đất rồi đẽo từng tảng đất to như cái gối, gánh về, xắt miếng ra rồi hun khói. Mưa xuống, hầm lấy đất ăn ấy biến thành "ao". Tôi đi thả bò, có lần bò thụt chân xuống "ao" chết... đuối cơ mà". Cả bà Lạc và ông Tiến (73 tuổi), hàng xóm nhà bà đều hăng hái khoe cái ngon của những miếng "ngói" vùng Lập Thạch thơm lắm, bùi lắm, ăn rồi nghiện đấy cháu ạ". Rồi bà Lạc kể: "Ngày tôi đang có chửa cháu Xuyến, tôi ăn đất càng tợn. Đêm nằm nhớ miếng đất đến mức không tài nào ngủ được. Tôi cứ ngồi đuôi giường nhai rau ráu. Ông Lực nhà tôi (bấy giờ làm chủ nhiệm hợp tác xã - PV), cứ bảo: rõ dở người, cơm thịt chả ăn đi ăn đất. Rồi hỏng hết cả ruột cho mà xem. Tôi nói dỗi, cả làng người ta ăn chứ riêng gì tôi. Người ta bán đầy chợ, ai cũng ăn, sao ông cấm tôi? Cãi vậy, nhưng tôi thỉnh thoảng vẫn ý tứ ăn... giấu ông Lực. Nhiều hôm thèm quá, lại không kịp đi chợ huyện, tôi chạy quáng quàng ra ngoài đồi nhặt đất về lát thành miếng rồi gói lá sim, lá mua, lá chè cay, đốt cỏ tế (cỏ giáng) ở dưới rồi... cứ thế ăn một mình. Tôi đẻ 4 đứa con, đứa nào cũng khỏe mạnh, gần hết đời người rồi, tôi có bị làm sao đâu. Bên Lập Thạch chúng tôi thì gọt đất từng miếng vừa... miệng rồi hun ăn. Nhưng kiểu ăn đất của một số người dân ở bên huyện Tam Dương lạ lắm, họ nhồi đất vào ống nứa, đốt lên như nấu cơm lam rồi xắt ra từng miếng như miếng sắn lát, chia nhau ăn hay đem ra chợ bán".
Vấn đề cần nhấn mạnh ở đây là không chỉ một mình bà Lạc nghiện ăn đất. Chúng tôi đã nghe hàng chục câu chuyện tương tự như thế. Ở chợ Rau, thị trấn Lập Thạch và hầu hết các chợ quê trong cả một vùng mênh mông giáp tận Việt Trì, Vĩnh Tường, Phong Châu của tỉnh Phú Thọ... đều có bán "ngói" ăn. Đất hun khói được bán theo mô hình bán kẹo vừng, kẹo lạc ở chợ quê. Một cái thúng ở dưới, trên đặt cái mẹt con, lòng mẹt xám xịt, vàng ươm toàn "ngói" ăn. Có lần, đoàn khách du lịch nước ngoài đi qua, họ thấy liền xin vài miếng ngói ăn rồi vẽ thử lên giấy. Đất mềm bị hun khói đen đen, nhưng khi mài ra thì lòng lại trắng, các vị khách buột miệng nói tiếng Việt: "Viên phấn viết". cả chợ cười ầm.
Công nghệ chế biến "ngói" ăn
Đó là gia đình anh Tạ Văn Bảng ở xóm bên cạnh nhà bà Lạc. Anh Bảng năm nay 54 tuổi, từng tham gia quân đội chiến đấu bảo vệ biên giới; năm 1976, anh lấy chị Lê Thị Lan, người gốc Thái Bình rồi về quê Lập Thạch sinh sống. Anh chị có 3 người con, vợ chồng anh cùng hai người con trai là Hùng và Hiếu đã làm nghề chế biến "ngói" ăn kiếm tiền xây nhà gạch hẳn hoi. Đến năm 1998, các con đã lớn, đã có nhà, có xe máy, gia đình anh mới giải nghệ làm "ngói" ăn.
Anh Bảng ngồi hút thuốc lào sòng sọc rồi khoe tay nghề bằng cách giúp tôi và bà Lạc chọn một miếng đất ngon. Anh đã từng đào hang hốc đem về nhà mình hàng vạn tảng đất to như cái ấm rồi xắt ra chế biến phục vụ bà con trong cả một vùng rộng lớn... Những ngày sắp tết, ngày hội hè, bà con có tâm lý mua nhiều "ngói" ăn về dự trữ, nên gia đình anh Bảng thường phải đi mượn xe cải tiến (nhà nghèo không mua được xe) chở đất về chế biến. Chế biến là cả một công nghệ không dễ tiết lộ. Ngay các mỏ đất ăn ngon cũng phải bí mật. Chị Lan lóe xóe khoe: "Anh Bảng đi trước, tôi cứ phải canh chừng, kẻo có người theo dõi chiếm mất mỏ đất và điều tra học lỏm kỹ thuật chế biến "ngói" ăn đấy. Cái chợ bé con con thế mà có tới 3 nhà bán "ngói" ăn chứ tưởng ít à. Nhà tôi làm ngon thì người ta mới ăn chứ".
Trong khi anh Bảng vừa cầm con dao con chuyên nghề gọt đất thành "miếng vừa miệng" vừa giảng giải về các thớ đất ngon thì bà Lạc cũng đã chọn được một miếng đất trắng ngồi ăn nhem nhẻm, vừa ăn vừa cười phô hàm răng hạt na đen nhánh. "Đất mềm, trắng, mịn thế này là rất ngon, nhưng nó vẫn bám sạn. Phải cạo bỏ các tạp chất. Phải chọn đất trắng tinh, hoặc vàng, xanh, tuyệt đối không có các cái thớ màu đen xen lẫn, rồi gọt thành từng miếng. Đan phên tre thành một cái sàn có thể xếp từng miếng đất lên được, rồi bắt đầu đốt giáng với lá sim, lá mua, lá chè cay. Tiếng là đốt, nhưng không cho cháy lên thành ngọn lửa. Vì là lá tươi, nên đốt rất khói. Khói ấy bay lên, ta dùng cái thúng, cái mẹt úp sụp lên phên xếp đất. Bao nhiêu khói bị ủ lại, ám vào từng miếng đất, vàng, thơm. Anh có hình dung, tôi đốt ở đây, mà bà nào đi qua cũng nuốt nước miếng. Vợ tôi sợ nhất các bà ghé vào, mỗi bà nhặt dăm bảy miếng vừa ăn vừa thổi. Có bà còn giắt cạp quần, cả nắm "ngói". Vợ chồng tôi cũng ăn chứ. Nhiều khi đi qua những cái lò gạch mới nhóm, họ đốt bằng cỏ rả, khói thơm, tôi cũng tứa nước miếng vì thèm. Nó cũng thể như là người nghiện đất ấy".
Vợ anh Bảng tiếp lời: "Khắp các chợ Vân Trục, Thạch Trục, Đồng Quế, Xuân Lôi... trong vùng này, tinh có tiêu thụ "ngói" ăn của nhà tôi. Hai thằng cu cứ đem ghính (gánh) đất ra chợ, người ta vừa mua vừa thả đất vào miệng ăn ngon lắm, vui lắm. Thích nhất là cái lão bên xã Đồng Quế và cái chị Lãn Công, ngày nào cũng đi xe máy sang đây mua buôn về cho vợ bán ở chợ làng. Có hôm bộn (bận) quá, nửa đêm tôi mới bắc bếp lấy đất đem về làm "ngói" được, anh ấy cũng ngủ ở sân nhà tôi để chờ nhận về cho vợ đi chợ sáng mai. Đất nhà tôi ăn cứ bùi như ăn gan lợn, tiết lợn, có thể ăn một lúc được vài lạng".
Tục ăn đất đã có ở Việt Nam từ mấy nghìn năm trước?
Trở về Hà Nội, việc đầu tiên là tôi đã mang các mẫu đất mà bà Lạc đã ăn nhem nhẻm trước mắt tôi, đến các tiến sĩ Việt. Ông mừng hơn cả niềm vui của bà Lạc khi nhận được miếng đất vừa "nạc" vừa béo. Đổi lại, ông cho tôi đọc tư liệu mà ông vừa sưu tầm được về tục ăn đất của người Việt Nam và... thế giới.
Thú vị hơn cả là công trình về chế độ và phong tục hôn nhân thời Hùng Vương mang tên "Việc hôn nhân lấy gói đất làm đầu" của bà Lê Nhâm Tuyết (hiện đang nghỉ hưu, sống ở Hà Nội). Nhiều người trong giới nghiên cứu trong đó có ông Nguyễn Văn Huy, Giám đốc Bảo tàng Dân tộc học, đã nói với tôi về công trình này. Theo bà Tuyết, bước một của việc hỏi vợ thời Hùng Vương là phải có gói đất làm.. mai mối - bằng chứng thuyết phục là trong Lĩnh Nam chích quái chép: "Việc hôn nhân lấy gói đất làm đầu". Một số dị bản của cuốn sách này viết gói đất thành "gói muối". ông Đinh Gia Khánh khi chú giải đã rất rõ ràng, gợi ý: "Cả hai cách đều có thể được". Từ luận điểm này, bà Tuyết tiếp tục đi tìm hiểu về "tục ăn đất" (chữ dùng của bà Tuyết). Bà đã rất công phu sưu tầm được cả một kho tư liệu về tục ăn đất trên khắp Việt Nam, xin trích nguyên văn:
"Tục ăn đất chúng ta đã tìm thấy ở một số dân tộc thuộc ngữ hệ Môn Khmer, những dân tộc vốn có quan hệ rất gần gũi với người Kinh, như người Kháng, người Ba Na... Đồng bào Kháng ở vùng Thuận Châu, Sơn La, có tục phơi đất trên gác bếp rồi lấy xuống ăn. Đất ăn thường lấy được từ những đám đất ở sườn đồi. Những người đi rừng đi nương gặp loại đất này, lấy đem về nhà, ai cũng mừng rỡ như được một món quà quý (tài liệu do đồng chí Nguyễn Trúc Bình cung cấp). Người Ba Na cũng có tục ăn đất. Tác giả một cuốn sách nói về người ở Kon Tum, viết: "Sau một trận lụt có thứ bùn non đông lại trên mặt đất. Khi bùn ấy khô, họ lột từng bộng mà ăn kêu là póc-cơ-tớp. Họ nói bùn non ấy thơm và ngon lắm...".
Riêng tục ăn đất của người Việt trước đây, các học giả nước ngoài cũng đã có chú ý đến. T.Ha-my, cuối thế kỷ XIX, năm 1899 đã có viết về Những người ăn đất ở Bắc Kỳ. Đầu thế kỷ này, G. Đuy-mu-chiê cũng đã nói đến tục này (trong Tiểu luận về người Bắc Kỳ, 1908). Vùng đất đai có tục ăn đất và chế biến đất ăn được theo dõi là các tỉnh Sơn Tây, Hà Đông cũ, Nam Định, Thái Bình. Không hiểu được kỹ và đúng tục lệ này, những người nước ngoài đã mày mò đem những mẫu đất đi tận Paris để phân tích nó...".
Tạt khu vực Lập Thạch mà chúng tôi vừa khảo sát, cũng đã được bà Tuyết và các cộng sự của mình từng đi khảo sát kỹ càng. Bà viết: "Xưa kia, trong khắp tỉnh Vĩnh Phú phổ biến có nghề buôn bán đất ăn. Có gia đình làm giàu về nghề này. Cả nhà, từ người lớn đến trẻ em đều đi buôn đất đem ra các chợ làng bán". Hơn thế, bà Tuyết viết những dòng rất văn chương, đọc mà cứ thấy ngỡ ngàng không tin được về tục ăn đất ở vùng Lập Thạch, Vĩnh Phúc ngày nay: "Người ta mua đất làm quà cho nhau khi đi chợ về, gọi là "quà chợ"; nàng dâu quý trọng mẹ chồng, bè bạn quý nhau biếu "ngói" gói trong lá chuối khô - như gói thuốc lào. Ngày thường hay ngày có việc vào chơi nhà nhau, đem "ngói" đặt vào đĩa, mang ra mời nhau, như mời điếu thuốc, miếng trầu... (trước khi con gái đi lấy chồng), cha mẹ cho con gái... nghề làm đất (ăn) với cả gian nhà đất, cả giếng đất và dụng cụ làm "ngói".
Từ việc Lĩnh Nam chích quái chép về gói đất dẫn chuyện trong cuộc hôn nhân, cho đến các tư liệu đáng tin cậy ở trong và ngoài nước đã chép về tục ăn đất, cả những điều bà Lê Nhâm Tuyết đã kể. Cả những mẫu đất tôi đã sưu tầm, những điều mắt tôi thấy, tai tôi nghe nữa, thật không dám bàn gì thêm về một thứ phong tục lạ lùng đến khó tin, nhưng cũng rất mến thương của dân ta.
và quét mã QR
Bình luận (0)