Danh họa Việt trong đoàn phu

Sau 70 năm im lặng, chính quyền thành phố Arles, thuộc tỉnh Bouches-du-Rhône đã đón tiếp hơn 10 người gốc Đông Dương từng là phu lao động nhập cư tại Pháp thời thế chiến thứ hai hoặc gia đình họ, gắn huy chương để nhớ công lao của những người từng mở mang nghề trồng lúa ở địa phương này cho đến ngày nay.

Một thời kỳ tồi tệ

Buổi tối trước đó, nhà xuất bản Actes Sud tổ chức một cuộc tọa đàm về quyển sách của tác giả Pierre Daum mới xuất bản mang tên Những người nhập cư bị cưỡng bức, người lao động Đông Dương tại Pháp (1939-1952) với sự tham dự của sử gia chuyên về thời thực dân Pháp Gilles Manceron. Nhân chứng sống thời kỳ này -  họa sĩ nổi tiếng Lê Bá Đảng - đã kể chuyện với báo Pháp Le Monde.

Năm nay đã 90 tuổi, người họa sĩ lão thành chỉ muốn nói đến tương lai như những chuyến đi, những công trình đang dang dở tại thành phố Huế... hơn là nhắc về quá khứ như “một thời kỳ tồi tệ” “quá khổ cực” mà “tôi muốn quên”. Câu chuyện của chàng trai Lê Bá Đảng cũng giống như chuyện của hàng chục ngàn nhân công Đông Dương sang Pháp lúc đó.

Vào cuối năm 1939, khi chưa tròn 20 tuổi và vì tò mò, ông lên đường khi nước Pháp mộ lính thợ - thực chất là mộ phu phục vụ chiến tranh. Ông đến cảng Marseille vào tháng 3-1940 sau 5 tuần chui rúc dưới hầm tàu. Từ đó, ông đến thành phố Saint-Nazaire, nơi các công xưởng hải quân đang thiếu nhân công. Nhưng không may, ông bị lính Đức bắt giam và vượt ngục trốn thoát 18 tháng sau đó. Ông vượt ranh giới để tìm đến cảng Marseille chỉ với một ý định tìm một chuyến tàu về quê.

Lễ vinh danh những người lao động Đông Dương tại Tòa Thị chính Arles hôm 10-12. Ảnh: FLICKR.COM

Tuy nhiên, lịch sử đã quyết định theo cách khác. Chế độ Vichy (lúc Pháp bị Đức chiếm đóng) từ chối trả về Đông Dương 20.000 lính thợ đến Pháp từ cuối năm 1939 đến đầu năm 1940. Ông bắt đầu tham gia lực lượng lao động gốc Đông Dương do một cơ quan thuộc Bộ Lao động Pháp quản lý. Lúc đầu, ông được đưa đến gần Arles, ngụ trong những căn lều tồi tàn và làm nghề trồng lúa. Tuy nhiên, công việc khổ cực đã khiến ông bỏ đi 3 tháng sau đó. Ông bắt đầu học mỹ thuật tại thành phố Toulouse từ năm 1943...

Thân phận nô dịch

Theo ông Yves Schmitt, một chuyên gia địa phương, có khoảng 500 người Đông Dương làm việc tại những cánh đồng lúa ở Camargue trong thời kỳ này. Sự đóng góp của họ có ý nghĩa quyết định trong việc khôi phục nghề trồng lúa được khởi đầu từ thế kỷ XIX nhưng lụi tàn dần một thời gian sau đó. Ông Schmitt thuật lại: “Trong thập niên 1930, lúa được trồng tại Camargue chủ yếu để giải mặn cho đất nhằm sử dụng vào mục đích khác. Do  việc nhập khẩu gạo gặp khó khăn bởi chiến tranh nên nghề trồng lúa được phát triển lại để có thêm lương thực”.

Trong khi đó, khoảng 1.000 người dân Đông Dương làm ruộng muối ở Camargue trong đó có cụ Nguyễn Trọng Hoan, người hiện còn sống tại ngoại ô Paris. Cụ Hoan sinh năm 1915 tại ngoại ô Hà Nội, đến Marseille vào năm 1940, làm nhiều việc khác nhau trước khi dừng chân ở ruộng muối Salin-de-Giraud thuộc Công ty Pechiney. Cụ Hoan còn nhớ rõ cuộc sống trong những “lán trại thiếu nước uống và không có lò sưởi” mà cụ và các bạn đồng hương bị nhồi nhét vào đó. Công việc cực nhọc nhưng tiền lương chỉ bằng 10% lương công nhân Pháp.