Jean-Paul Sartre: Con người của tự do

Một triết gia lẫy lừng

Nói vậy không hiểu tôi có quá lời chăng. Chẳng qua tại nền học vấn và kiến thức tầm tầm của mình chưa đủ với tới những vấn đề triết học cao siêu. Dù sao ấn tượng ban đầu ấy đeo đẳng tôi nhiều chục năm, từ khi bắt đầu tiếp cận tác giả ấy, cho đến bây giờ khi người đọc đi chặng cuối của cuộc đời và giới văn hóa Pháp (cùng nhiều nước) long trọng kỷ niệm 100 năm ngày sinh một danh nhân sáng chói thế kỷ 20, người đã từ chối giải thưởng Nobel về văn học. Không hẳn vì tự cao tự đại ông coi thường cái giải vốn là niềm ước mơ của không ít người cầm bút thành danh, nhất là những người nhầm nghĩ mình là tài năng đích thực. Chỉ tại ông là người cực kỳ không chút quan tâm chuyện tiền nong, từ điển bách khoa Pháp lý giải vậy. Mà cái giải Nobel ấy, chúng ta đều biết, đâu phải nhỏ nhoi gì, nó ngang cả triệu đô la, có thể dùng để làm nhiều việc có ích lắm chứ.

Dĩ nhiên, cũng như hàng chục triệu người khác có chút ít hiểu biết, tôi khâm phục ông, tôi kính trọng ông, vì Sartre xuất chúng quá, đặc biệt bởi niềm tin và thái độ sống của ông: suốt đời dấn thân cho tự do, cho giải phóng con người, vì hòa bình, tiến bộ, chống cưỡng bách, áp bức, cường quyền không phân biệt nó diễn ra ở bất kỳ đâu. Làm sao không rung động khi đọc lại những trang chính luận đầy chất trí tuệ (mà điều này hợp gu trí thức Pháp lắm, nhờ vậy tác động càng mạnh mẽ), những năm 1960, ở đó ông lên án chủ nghĩa thực dân, đả đảo sự tra tấn đọa đày con người, ủng hộ quyền phụ nữ được phá thai vv...? Làm sao quên hình ảnh một Jean-Paul Sartre với đôi kính cận thị dày quá cỡ (về già ông mất hẳn thị giác mà vẫn cứ tiếp tục sáng tạo và đấu tranh) một chiều cuối thu lạnh lẽo năm 1970, đứng trên chiếc thùng phuy đặt trước cổng nhà máy xe hơi Renault, một tay thọc vào túi áo choàng gió bay phần phật cho đỡ rét, một tay cầm micro nói chuyện với công nhân lúc tan tầm? Làm sao quên bóng dáng triết nhân giữa ngày đông tháng giá năm 1971, người khoác áo choàng dày cộp nhăn nhúm, chen chúc giữa đám đông “xuống đường” ở TP Paris biểu tình lên án Mỹ gây tội ác tại Việt Nam? Làm sao quên khuôn mặt không thể gọi đẹp trai với đôi kính cận dày quá cỡ làm cho ông có vẻ luôn ngơ ngác bên cạnh nhà triết học Anh Bertrand Russell, một giải Nobel khác hào hoa phong nhã, trên dãy ghế dành cho đoàn chủ tịch tòa án quốc tế xét xử tội ác diệt chủng của đế quốc Mỹ tại Việt Nam?

Mà những việc ấy diễn ra từ trước và tiếp tục diễn ra sau khi nhà văn đoạn tuyệt với Đảng Cộng sản Pháp, nhân sự kiện quân đội Liên Xô tiến vào thủ đô Praha (Tiệp Khắc) năm 1968. Đảng Cộng sản Pháp, người hết lòng ủng hộ nhân dân ta qua hai cuộc kháng chiến, Đảng Cộng sản Pháp mà Jean-Paul Sartre tham gia khi đã thành một triết gia lừng lẫy ngay giữa lúc thực dân Pháp sa lầy tại Việt Nam làm cho uy tín của đảng tăng lên, Đảng Cộng sản mà ông tự nhận là “một người bạn đường” dù hay phê phán, cuộc chia tay với đảng ấy tuy diễn ra tận bên Tây mà đối với tôi là người Việt Nam, sao tránh khỏi chạnh lòng, tiếc rẻ. Bởi ảnh hưởng của Jean-Paul Sartre thâm hậu lắm. Người viết bài này nhiều lần đến Paris, lần nào cũng vậy, mỗi khi cùng các bạn Pháp nhấm nháp ly cà phê đen ở hiệu trứ danh Le Dôme tọa lạc đầu ngã năm phố, hay dùng cốc nước giải khát tại nhà hàng La Coupole bên đại lộ Montparnasse đầy ắp dấu vết danh nhân, các bạn Pháp đều chỉ cho biết với niềm thán phục, có bao nhiêu trang viết xuất sắc của nhà văn chào đời tại hai nhà hàng nổi tiếng nhờ bước chân lui tới của các đại gia trí thức này. (Nhiều trang sáng tác, triết luận hoặc tuyên ngôn thời cuộc hiện đang trưng bày tại Thư viện Quốc gia Pháp, được Jean-Paul Sartre viết trên những trang giấy rời in sẵn tiêu đề - ta quen gọi là giấy ăng-tết - mà nhà hàng bày sẵn để khách tiện tay sử dụng khi bất chợt có việc cần).

Người được Tổng thống Pháp De Gaulle gọi là “thầy”

Jean-Paul Sartre đứng trên thùng phuy nói chuyện với công nhân hãng Renault, ngày 21-11-1970

Năm nay nước Pháp long trọng kỷ niệm 100 năm ngày sinh của Jean- Paul Sartre. Biết bao giấy mực báo chí đã đổ ra về sự kiện này. Bao nhiêu thời lượng các đài phát thanh, truyền hình Pháp dành tưởng niệm người đồng bào chói ngời của họ. Khoảng một chục đầu sách chuyên đề bàn luận đủ mọi khía cạnh của nhân cách Sartre xuất hiện chỉ trong một mùa sách, trong đó phải kể cuốn tiểu sử dày 600 trang của Denis Bertholet. Không tính Toàn tập tác phẩm sân khấu của chính Sartre dày 1.700 trang lần đầu xuất hiện trong tủ sách kinh điển La Pléiade (Chòm sao Thất tinh, có thể hiểu là Tao đàn). Tại Thư viện Quốc gia Pháp, một cuộc triển lãm về thân thế và sự nghiệp nhà văn - triết gia kéo dài nửa năm liền, khai trương vào mùa xuân và kết thúc lúc cuối thu - một kỷ lục về thời gian triển lãm chưa từng có tại thư viện uy danh của thủ đô Pháp.

Có biết bao sự thật hay giai thoại được nhiều người truyền miệng hoặc viết lên báo chí. Như chuyện về đời tư giữa ông với nữ danh sĩ Simone de Beauvoir - lại một khuôn mặt sáng ngời nữa của văn hóa Pháp. Người ta nói hai ông bà rất yêu mến, quý trọng nhau, nhưng ai có cuộc sống sáng tạo và tinh thần riêng của người ấy, không ai can thiệp vào chuyện riêng của ai, kể cả trong quan hệ tình cảm. Một tờ báo lớn nhân đợt kỷ niệm trọng thể này nhắc lại mẩu chuyện, Tổng thống Pháp De Gaulle tại nhiều công văn chính thức thời ông cầm quyền, mỗi lần nói đến Jean-Paul Sartre đều dùng đại từ nhân xưng “Thầy” (Maitre, với chữ M viết hoa). Bạn bè kể cho hay chuyện đó, Jean-Paul Sartre đáp cụt lủn: “Xưa nay tôi chỉ thấy các chú chạy bàn trong hiệu cà phê gọi tôi là “Thầy” khi họ biết tôi là một nhà văn”.

Người luôn đứng về phía những kẻ bị áp bức

Jean-Paul Sartre sinh năm 1905. Mồ côi cha từ sớm. Năm 24 tuổi vào học Đại học Sư phạm, một trong 3 “trường lớn”, niềm ước mơ của nhiều sinh viên xuất sắc Pháp. Bạn đồng môn của ông khóa ấy có một tên tuổi lẫy lừng khác: Raymond Aron, mà năm nay người ta cũng kỷ niệm trọng thể 100 năm ngày sinh, song song với các hoạt động kỷ niệm Jean-Paul Sartre. (Khác với Jean-Paul Sartre, Raymond Aron thiên về hữu). Bốn năm sau, đỗ đầu kỳ thi thạc sĩ. Bảy năm nữa, cho ra đời tác phẩm Tưởng tượng (1936) đặt nhà giáo ở tuổi ba mươi lên hàng đầu các triết gia Pháp đương thời. Các tác phẩm văn học ra tiếp đó, đặc biệt là cuốn Ruồi (đã dịch ra tiếng Việt) thành công vang dội, làm cho ông trở thành một tác gia rất nổi tiếng, có lẽ là nhà trí thức nổi tiếng nhất nước Pháp sau chiến tranh thế giới thứ hai. Jean-Paul Sartre có thời tham gia phong trào kháng chiến chống phát xít do Đảng Cộng sản Pháp làm nòng cốt.

Năm 1945, ông xin thôi nghề dạy học để tập trung trí lực và thời gian cho văn chương và triết học và dường như cũng để tiện tham gia phong trào nhân dân thế giới đấu tranh vì hòa bình, tiến bộ. Các vở kịch và tiểu luận triết học của ông xuất bản liên tiếp trong thời gian bốn năm tiếp đó, từ 1945 đến 1948 (đặc biệt triết luận Những con đường của tự do) làm dấy lên nhiều cuộc tranh luận học thuật, khiến tên tuổi ông càng lừng lẫy. Ông là người sáng lập tạp chí Thời hiện đại, được từ điển nước Pháp nhận định là “cực kỳ nặng thiên hướng chính trị” (khuynh tả).

Về cuộc đời Jean-Paul Sartre, đại từ điển bách khoa Pháp Bordas viết: “Qua toàn bộ sự nghiệp của mình, Sartre là nhà triết học của tự do. Ông bác bỏ định mệnh. Các sáng tác của ông mô tả con người như một tồn tại chủ nhân các giá trị của con người và của lịch sử”. Nhà triết học Pháp Didier Eribon gọi ông là triết gia luôn đứng về phía những kẻ bị áp bức. Nhà triết học Đức Peter Stoterdijk đánh giá tác giả Thực thể và Hư vô (1943) là một thiên tài. Nhà nghiên cứu văn học Fabrice Pliskin thì khẳng định trên một tờ báo lớn rằng, mọi tác phẩm hư cấu của Sartre đều viết ra nhân danh liberté romanesque (tôi không rõ dịch “tự do mang tính tiểu thuyết” hay “tự do thơ mộng” cách nào sát nghĩa hơn - PQ), qua đó tác giả không ngừng đấu tranh vì chủ nghĩa nhân văn và sự dấn thân hết mình vào quần chúng.