Zimbabwe: Đảo chính không phải câu trả lời

Những sự kiện xảy ra trong những ngày qua ở Zimbabwe đã mở đầu cho sự kết thúc của triều đại Tổng thống Robert Mugabe. 

Dấu ấn 37 năm cầm quyền của ông Mugabe là lạm phát phi mã, thiếu nước, điện và tiền... Hàng triệu người Zimbabwe rời bỏ đất nước để tìm kiếm cơ hội tốt hơn. Phần lớn những người ở lại sống trong cảnh đói nghèo và bệnh tật.

Quân đội Zimbabwe đã tìm cách giảm nhẹ những gì đang xảy ra khi tuyên bố đây không phải là đảo chính mà là hành động trấn áp những tên tội phạm xung quanh tổng thống. Bất kể quân đội nói gì, đây thật sự là một cuộc đảo chính. 

Một số người dân cho rằng diễn biến này là bước ngoặt tốt nhất để dẫn đến một hình thức cải cách nào đó nhưng sự thật không phải vậy. Có bằng chứng cho thấy sự can thiệp này là vì lợi ích của các lãnh đạo quân đội hơn là lợi ích quốc gia - một yếu tố khiến cho triển vọng cải cách kinh tế và dân chủ trở nên ảm đạm.

Không có gì lạ khi ông Mugabe và Đảng Liên minh Quốc gia châu Phi Zimbabwe - Mặt trận Yêu nước (ZANU-PF) cầm quyền không được nhiều người ủng hộ. Nhưng quân đội chắc chắn sẽ tiếp tục duy trì sự lãnh đạo của ZANU-PF. 

Trong các cuộc bầu cử kể từ năm 2000, quân đội đóng vai trò tiêu cực trong việc dàn xếp bầu cử gian lận và gây ra bạo lực dưới danh nghĩa "lợi ích quốc gia".

Quân đội đã im lặng khi cựu Phó Tổng thống Joice Mujuru, một cựu binh được nhiều người dân ngưỡng mộ, bị cách chức năm 2014 vì muốn tranh cử tổng thống. 

Quân đội chỉ ra tay khi ông Emmerson Mnangagwa, được xem là đồng minh lâu đời nhất của Tổng thống Mugabe, bị sa thải hồi đầu tháng này. Ông Mnangagwa nắm giữ vị trí quan trọng trong bộ an ninh từ năm 1980-1988 và làm việc trong Bộ Quốc phòng giai đoạn 2009-2013 trước khi lên làm phó tổng thống.

Vụ đảo chính chỉ là hành động phản ứng cuộc nội chiến bên trong ZANU-PF. Trong nhiều tháng qua, căng thẳng xuất hiện trong nội bộ đảng khi có thông tin vợ ông Mugabe, đệ nhất phu nhân Grace Mugabe, nhiều khả năng thế chỗ chồng thay vì ông Mnangagwa. 

Mối quan hệ đặc biệt giữa ông Mnangagwa và quân đội là lời giải thích tốt nhất cho hành động can thiệp này. Thật ngây thơ khi tin rằng bất kỳ nhà lãnh đạo nào có được quyền lực theo cách này sẽ thúc đẩy cải cách dân chủ.

Với một xã hội dân sự suy yếu và các đảng đối lập chia rẽ, khả năng quân đội tiếp quản chính quyền là khá cao. 

Một xã hội dân sự chia rẽ, dễ tổn thương là mục tiêu dễ dàng bị thao túng. Do thiếu tính hợp hiến, quân đội sẽ tìm kiếm sự ủng hộ từ dư luận đang khao khát có được bất kỳ một lãnh đạo nào giúp họ có được cuộc sống tốt đẹp hơn. Đây là cơ hội cho sự rời xa khỏi ảnh hưởng về chính trị của ông Mugabe.

Người dân Zimbabwe vui mừng sau khi Tổng thống Robert Mugabe từ chức hôm 21-11Ảnh: REUTERS

Cuộc đảo chính dường như là khởi đầu cho vai trò trung tâm của quân đội trong chính trường Zimbabwe và không ai chắc điều gì sẽ xảy ra nếu lợi ích của họ bị đe dọa. 

Với sự ra đi của ông Mugabe, ông Mnangagwa có thể thăm dò những lựa chọn hợp pháp để lên làm tổng thống với sự hậu thuẫn của những binh sĩ trung thành sau khi về nước. Đối với nhiều người, đây là lựa chọn tốt nhất - một nhân vật từng chiến đấu trong cuộc chiến giàn

h độc lập lên lãnh đạo đất nước - nhưng hiện còn quá sớm để biết về hiệu quả của bước đi này. Trong kịch bản tốt nhất, ông Mnangagwa sẽ điều hành đất nước cho đến khi cuộc bầu cử kế tiếp, dự kiến diễn ra vào năm tới.

Nhưng nếu tình hình vẫn còn nằm trong tầm kiểm soát của quân đội, bầu cử khó có thể xảy ra như kế hoạch. Quân đội sẽ cần thêm thời gian để thu xếp một kết quả có thể đoán trước cho chính mình. 

Kịch bản này cũng sẽ xảy ra trong trường hợp ông Mugabe bàn giao quyền lực cho chính phủ chuyển tiếp bởi chính quyền mới cần thời gian để ổn định và chuẩn bị cho bầu cử. Quân đội sẽ quyết định nhịp độ của tiến trình này với lý do bảo vệ "lợi ích quốc gia".

Việc trao quyền lực cho quân đội sẽ khiến người Zimbabwe chịu sự lãnh đạo của một lực lượng không thể đoán trước được và hiếm khi làm gì thay mặt người dân. 

Khi đó, họ chắc chắn đối mặt tương lai bất định. Trong khi quân đội có thể muốn tận dụng cơ hội này để tái tổ chức ZANU-PF và kêu gọi tiến hành bầu cử thì những vấn đề của đảng cầm quyền không phải vấn đề của người dân.

Lựa chọn tốt nhất cho Zimbabwe ngay lúc này là dàn xếp tiến trình chuyển tiếp với sự tham gia của nhiều đảng để ổn định đất nước trong lúc Cộng đồng Phát triển Nam Phi cam kết ủng hộ để bảo đảm bầu cử diễn ra. 

Bước đi này có thể bao gồm liên minh giữa bà Mujuru, ông Mngangagwa, thủ lĩnh phe đối lập Morgan Tsvangirai và cựu Bộ trưởng Nội vụ Dumiso Dabengwa.

Trong khi người dân Zimbabwe khắp nơi đang ăn mừng giây phút này thì một tương lai ảm đạm đang chờ họ phía trước. Đảo chính không phải là cách tiến bộ để đạt được các mục tiêu dân chủ. 

Một khi nắm quyền kiểm soát, quân đội sẽ đặt lợi ích mình lên hàng đầu. Bất kỳ triển vọng nào về việc cải cách đất nước phụ thuộc việc trao lại quyền lực cho người dân và quân đội phải tôn trọng quyền lực dân sự.