Gia sản Sơn Trà

“Chiều chiều mây phủ Sơn Chà/ Lòng ta thương nhớ bạn nước mắt và lộn cơm (Sấm giăng núi Chúa trời đà chuyển mưa)”… Có đến trên 30% số câu tục ngữ về thời tiết Quảng Nam - Đà Nẵng liên quan đến Sơn Trà (hay Sơn Chà). Chỉ riêng điều đó thôi, ngọn núi - bán đảo này đã gắn liền với người dân Đà Nẵng từ biết bao đời, như một gia sản.

“Lá phổi xanh” của Đà Nẵng

Cùng với hệ thống núi non của Hải Vân ở phía Bắc, bán đảo Sơn Trà ở phía Nam vây lại thành hình cánh cung tạo nên một vịnh biển mang tên Vũng Sơn Trà hay còn gọi bằng nhiều tên khác khá quen thuộc như vũng Tiên Sa, vũng Thùng, vũng Hàn, vịnh Ðà Nẵng. Vì vị trí như vậy nên Sơn Trà tựa một tấm bia che chắn mọi cơn bão hay áp thấp nhiệt đới đổ bộ TP Đà Nẵng

Sơn Trà có gần 4.000 ha rừng trong tổng diện tích trên 4.439 ha, đất chưa có rừng chỉ khoảng 750 ha, là nơi giao lưu giữa 2 hệ động vật và thực vật tiêu biểu của 2 miền Nam - Bắc. Núi Sơn Trà cao đến gần 700 m, xưa nay được xem như đài khí tượng thiên nhiên của người dân quanh vùng, cung cấp một phần nước ngọt cho phía Đông TP.

Khu bảo tồn thiên nhiên (BTTN) quốc gia này vừa có hệ sinh thái đất ướt ven biển vừa có thảm rừng nhiệt đới nguyên sinh đa dạng với tổng số 298 loài thực vật cao thuộc 271 chi, 90 họ, 64 loại gỗ lớn, 107 cây thuốc quý và nhiều giống lan rừng. Sơn Trà còn nổi tiếng là nơi có thảm thực vật và nguồn gien thực vật nhiệt đới đa dạng, phong phú với số lượng cá thể lớn, có khả năng cung cấp giống cây bản địa phục vụ trồng rừng như: chò chai, dẻ cau, dầu lá bóng…

Một góc Khu Bảo tồn thiên nhiên Sơn Trà Ảnh: BÍCH VÂN

Sơn Trà có hơn 100 loài động vật với hàng chục loài quý hiếm nằm trong Sách đỏ cần bảo tồn của thế giới như gà tiền mặt đỏ, trăn gấm, thủy sinh… Trong đó, voọc chà vá và khỉ mặt đỏ được xem là loài thú đặc hữu của Đông Dương cần được bảo vệ. Tại đây còn có hơn 400 con voọc chà vá chân nâu được mệnh danh là “nữ hoàng của loài linh trưởng” cùng với rất nhiều khỉ, như khỉ đuôi dài, khỉ vàng...

Sơn Trà nguyên thủy là một hòn đảo gồm 3 ngọn núi nhô cao: Hòn Nghê, Mỏ Diều và Cổ Ngựa. Lê Quý Đôn từng chép trong “Phủ Biên tạp lục”: “Phía Đông liền biển, có một quả núi gọi là Sơn Trà, tục gọi là Hòn Nghê. Tương truyền trên núi có ngọc, đêm đêm ngọc chiếu sáng xuống biển. Chuyện dân gian nói các nàng tiên thường xuống để tắm, chơi đùa nên cũng gọi là núi Tiên Sa”.

Bác sĩ Sallet, người Pháp, hồi đầu thế kỷ XX đã mô tả: “Loài nai thường xuất hiện, có cả heo rừng và khỉ. Những người châu Âu trong thành phố gọi chúng với cái tên khỉ Tiên Chà. Người ta còn gặp loài khỉ này trên mũi núi cao nhô ra biển…”.

Dần dần, nước biển mang phù sa bồi đắp nối từ đất liền ra đảo và tạo nên một bán đảo Sơn Trà như ngày nay. Xung quanh Sơn Trà có những bãi tắm đẹp và hoang sơ như Tiên Sa, Bãi Rạng, Bãi Bắc, Bãi Bụt, Bãi Nam, Bãi Nồm, Bãi Xếp, Bãi Con, suối Đá, suối Tiên…

Ngoài những ghi chép của Lê Quý Đôn và Sallet, Sơn Trà còn ghi đậm dấu ấn của những chiến hạm Mỹ lần đầu tiên đến Việt Nam vào nửa thế kỷ XVIII, các cuộc chiến tranh đẫm máu với liên quân Pháp - Y Pha Nho (Tây Ban Nha) thời kỳ 1858-1860 mà ngày nay vẫn còn lại di tích “đồi hài cốt” của những người lính viễn chinh xấu số. Từ năm 1965, quân đội Mỹ khi đến Việt Nam đã xây dựng một sân bay trực thăng trên độ cao 500 m, một bệnh viện dã chiến, đài radar, đài khí tượng và các doanh trại trên đỉnh Sơn Trà…

Tất cả dấu tích của một thời Đà Nẵng mang danh là căn cứ liên hợp quân sự lớn thứ 2 ở miền Nam trong chiến tranh, trong đó đặc biệt là một đài quan sát radar có thể khống chế cả một vùng biển Đông rộng lớn, có ý nghĩa quan trọng về mặt quân sự. Sơn Trà luôn giữ một vị trí quan trọng về quân sự ở Đông Dương và biển Đông mà tất cả các nhà chiến lược quân sự liên quan trên thế giới cũng như nước ta hết sức lưu ý.

Với những đặc thù về tự nhiên, Sơn Trà đã được công nhận là 1 trong 8 khu BTTN, trong đó có nhiệm vụ quan trọng là nghiên cứu lâm sinh và bảo vệ nguồn gien động - thực vật đã được bảo vệ trên cả nước.

Từ 100 m lên 200 m…

Tháng 6-2010, TP Đà Nẵng đã phê duyệt đề án “Bảo tồn đa dạng sinh học Khu BTTN Sơn Trà” với tổng kinh phí thực hiện là 40 tỉ đồng. Mục tiêu của đề án là bảo tồn các giá trị đa dạng sinh học quan trọng, nâng cao nhận thức và ý thức trách nhiệm của các tổ chức, cá nhân liên quan và cộng đồng địa phương trong việc quản lý, bảo vệ, phục hồi những hệ sinh thái trong vùng; sử dụng hợp lý nguồn tài nguyên thiên nhiên và đa dạng sinh học ở Sơn Trà.

Voọc chà vá chân nâu quý hiếm ở Sơn Trà Ảnh: NGUYỄN TRƯỜNG SINH

Trước đó, UBND TP Đà Nẵng cũng ban hành quy định về việc thả phao bảo vệ rạn san hô và các hệ sinh thái biển khu vực bán đảo Sơn Trà tại 5 khu vực Bãi Bụt, Bãi Nồm, Hòn Sụp, Hục Lỡ - Vũng Đá, Bãi Bắc.

Tuy nhiên, ngày 13-8-2010, UBND TP Đà Nẵng có văn bản đồng ý chủ trương thuê Công ty Pentago Group (Úc) tư vấn quy hoạch thiết kế tổng mặt bằng bán đảo Sơn Trà theo đề nghị của Sở Xây dựng TP với diện tích khoảng 4.300 ha. Dự án bao gồm những giải pháp quy hoạch đối với các dự án hiện có, dịch vụ mới đề xuất, các khu BTTN (rừng, hệ sinh thái biển), hệ thống hạ tầng kỹ thuật…

Quy hoạch này còn có các hạng mục như: Khu liên kết căn hộ dân cư, liên kết khách sạn, nhà nghỉ để phù hợp với nhu cầu trên thị trường, trung tâm thương mại, khu nghỉ mát giải trí, nhà ở, khu thể thao và giải trí, các khu công viên và khu vực cây xanh, hệ thống giao thông, các khu vực an ninh và tòa nhà công cộng, xây dựng khu vực du thuyền cùng những khu thương mại, du lịch, vui chơi giải trí...

Nhìn vào danh sách các hạng mục quy hoạch, thiết kế đậm chất thương mại mà Pentago Group đưa ra lúc đó, nhiều người không khỏi lo lắng. Bởi lẽ, những khía cạnh quan trọng về bảo về rừng, nguồn gien động - thực vật… đều bị xem nhẹ.

Việc chính quyền TP Đà Nẵng sau đó đồng ý cho phát triển du lịch và xây dựng quanh Sơn Trà từ độ cao 100 m mà các cơ quan tư vấn đề nghị lên độ cao 200 m từ mực nước biển thêm một lần nữa gây lo lắng cho các nhà nghiên cứu, bảo vệ môi trường và người dân. Rất tiếc, mọi tiếng nói yếu ớt đã không được lắng nghe.

Vị trí hết sức nhạy cảm

Mới đây, tại hội nghị tổng kết công tác ngành du lịch năm 2016, triển khai kế hoạch năm 2017 diễn ra tại Đà Nẵng sáng 15-2, ông Hà Văn Siêu, Phó Tổng cục trưởng Tổng cục Du lịch, đã công bố quy hoạch tổng thể khu du lịch bán đảo Sơn Trà được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt.

Đọc đi đọc lại Quyết định 2163 ngày 9-11-2016 này, chúng tôi mới thấy những vấn đề về môi trường, nghiên cứu lâm sinh và bảo vệ các nguồn gien quý hiếm tiếp tục bị xem nhẹ trong một đoạn văn ngắn: “Tăng cường đầu tư cho công tác bảo vệ, phát triển tài nguyên tự nhiên; bảo vệ và phát triển nguồn gien bản địa tại vườn thực vật, khu cứu hộ động vật và vườn thú bán hoang dã, các điểm san hô”.

Tiếp đó, ngày 15-3, trong lúc dư luận đang xôn xao về việc Công ty Du lịch Biển Tiên Sa bạt 30 ha rừng, xây dựng trái phép 40 trụ móng cạnh căn cứ Hải quân Vùng 3 thì chủ tịch UBND TP Đà Nẵng đã ký thêm quyết định quy hoạch các phân khu thuộc toàn bộ khu Đông và bán đảo Sơn Trà. Theo quyết định này, việc bảo vệ “lá phổi xanh”, các nguồn đa dạng sinh học vẫn không được chú trọng.

Người dân Đà Nẵng, những trang mạng xã hội, các chuyên gia kinh tế môi trường, nhiều bài báo và cả trang thông tin quochoi.org đã có các bài viết và ý kiến lo ngại, tạo ra một không khí đầy lo lắng về môi trường bán đảo Sơn Trà.

Trao đổi với chúng tôi về Sơn Trà khi đến làm việc với Viện Quy hoạch TP Đà Nẵng mới đây, TS Dan Ringelstein - từng học tại ĐH Harvard, MIT; hiện là người đứng đầu bộ phận quy hoạch và thiết kế đô thị châu Âu của Công ty Quy hoạch - Kiến trúc Skidmore Owing & Merill - tỏ ra quan ngại: “Tôi cho rằng các bạn đã xây dựng quá nhiều resort, nhà hàng ở các sườn núi Sơn Trà. Đó là một vị trí hết sức nhạy cảm. Tại sao ở đó không xây dựng một trường ĐH gần KCN thủy sản? Tại sao không xây dựng một công viên quốc gia kết hợp với du lịch sinh thái? Đà Nẵng còn nhiều nơi có thể khai thác trước khi nghĩ đến Sơn Trà. Cần coi Sơn Trà như một gia sản với khả năng bảo tồn động vật quý hiếm và nghiên cứu lâm sinh...”.