Hội An, điều ray rứt

Trở về quê nhà, tôi cảm thấy vô cùng xúc động khi đi trên những phố phường nay đầy du khách thuộc đủ màu da và quốc tịch. Từng góc phố, gốc cây, mái nhà đều gợi nhớ những kỷ niệm, những hương vị rất riêng của Hội An mà nhiều người trong đó có tôi khi xa nhà không dễ gì quên được.

Nhà giả cổ

Hội An cổ kính và hấp dẫn du khách là điều không còn ai chối cãi. Khi sống ở nước ngoài, ngồi đọc những bài viết trên các website về Hội An, lòng tôi cảm thấy vô cùng tự hào. Những dấu tích minh chứng cho một thời Hội An từng là điểm giao lưu văn hóa, là nơi dừng chân của bao thương nhân nước ngoài vẫn còn rải rác đây đó. Từ chùa Cầu đến chùa Âm Bổn, từ các hội quán đến nhà cổ, tất cả đều mang dấu vết của một thời Hội An phồn thịnh. Hôm tôi trở về Hội An, các con đường Trần Phú, Lê Lợi và Nguyễn Thái Học đầy du khách đi lại, chiêm ngưỡng và trầm trồ trước những di tích cổ. Nhưng điều làm tôi ngạc nhiên khi đi qua một số nhà mà tôi nhớ chắc rằng ngày trước được làm theo kiểu Pháp hoặc kiểu nửa tây nửa ta, nay đã biến thành “nhà cổ”, với vật liệu hoàn toàn bằng gỗ và cũng được chạm trổ khá tỉ mỉ. Tôi vào thăm nhà của cô tôi trên một con đường trong phố cổ, ngôi nhà mà khi tôi còn nhỏ thường đến chơi nay cũng đã thay đổi tựa như trong truyện cổ tích. Nền gạch hoa, cửa lá sách kiểu Pháp, mặt tiền kiến trúc theo kiểu Roman đã được thay bằng gạch nung, cửa ghép ván và mặt trước cũng có cặp mắt cửa. Tôi được biết trong vài năm qua đã có hàng chục ngôi nhà trên các đường Trần Phú và Nguyễn Thái Học đã được “trùng tu” theo kiểu như thế, theo một chủ trương không phải của chủ nhân những ngôi nhà đó. Có lẽ người ta nghĩ rằng Hội An không đủ hấp dẫn du khách chăng, và không có đủ nhà cổ nên phải có những ngôi nhà giả cổ. Liệu du khách có hài lòng chăng khi mua vé vào Viện Bảo tàng Louvre để xem những bức tranh của Renoir, Van Gogh hoặc Leonado Da Vinci được vẽ trong thế kỷ 21? Với chủ trương trùng tu theo kiểu như thế, trong tương lai gần du khách sẽ được chứng kiến bộ mặt phố phường Hội An hoàn toàn đổi khác, với ngày càng nhiều ngôi nhà giả cổ hơn nhà cổ thật.

Sự nguyên vẹn bị phá vỡ

Là một người làm việc lâu năm trong ngành kiến trúc, trong những năm 1980-1990 tôi đã có dịp đọc những bài nghiên cứu về Hội An của một đồng nghiệp nổi tiếng, kiến trúc sư Ba Lan Kaziazimers Kiwatkowsky (thường được gọi với tên thân mật Kazik). Trước năm 1980, thế giới vẫn hầu như chưa biết gì về đô thị cổ Hội An, mặc dù nó đã tồn tại qua nhiều thế kỷ. Điều Kazik sợ nhất khi làm công tác nghiên cứu và trùng tu ở Việt Nam là sự can thiệp thô bạo có chủ đích vào sự nguyên vẹn của kiến trúc cổ. Hội An tồn tại với tư cách của một tổng thể, sự phá vỡ ở bất cứ điểm nào cũng sẽ làm hỏng phần còn lại. Kazik nhấn mạnh một nguyên tắc cơ bản của công tác trùng tu là “không bao giờ được thay đổi cũng như làm giả các công trình kiến trúc cổ”.

Nhiều người nước ngoài sau khi đến Hội An đã lên tiếng cảnh báo về một sự sắp đặt thô bạo như thế. Nhiều website du lịch còn cho rằng Hội An quá “touristy”, một từ thường được dùng với nghĩa xấu chỉ sự sắp đặt để lôi kéo du khách.

Điểm du lịch không nên bày bán hàng

Một điều khác làm tôi ray rứt không kém là khuynh hướng thương mại hóa đô thị cổ Hội An đang ngày càng diễn ra mạnh và rộng hơn. Khi làm du lịch, ai lại không muốn mang về nhiều ngoại tệ cho bản thân và đất nước. Tuy nhiên, một sự phát triển bền vững phải tính đến các yếu tố ngoài lợi nhuận. Bên trong một điểm di tích có bán vé vào cửa, người ta bày bán hàng đến một nửa tổng diện tích làm tôi cứ nghĩ mình phải mua vé để vào xem người ta bán hàng! Buôn bán là điều cần khuyến khích, nhưng cần sự tách bạch giữa buôn bán và tham quan để du khách cảm thấy không bị đánh lừa. Không một du khách nào muốn mình bị quấy rầy khi đang thưởng thức một nét chạm trổ tinh vi lại bị ai đó cố mời mua hàng.