Một tượng đài cho thế kỷ 20

Nhiều tượng đài đã được xây dựng trên khắp nước ta trong vài chục năm qua tuy không phải không có những bức tượng đẹp nhưng phần lớn mang lại cảm nhận một sự trùng lặp, kém tính nghệ thuật, đôi khi bộc lộ như một sản phẩm của sự ganh đua hay cơ hội để làm dự án lấy quy mô đầu tư là chính, ít hiệu quả và giá trị lâu dài. Đó là chưa kể đến một số công trình để lại những hậu quả không dễ khắc phục.

1. Chúng ta thử bàn xem, với thế kỷ 20 vừa đi qua, có những sự kiện nào đáng coi là những “tượng đài lịch sử”, biểu dương những đỉnh cao thành tựu hay dấu ấn sâu sắc nhất của lịch sử dân tộc trong 100 năm mà số đông chúng ta được chứng kiến hay tham dự?

Người ta có thể nhắc đến truyền thống yêu nước chống giặc ngoại xâm với các tên tuổi lớn, như: Hoàng Hoa Thám, Phan Bội Châu, Phan Châu Trinh... cho đến Nguyễn Thái Học, Nguyễn An Ninh. Lịch sử lại càng không thể không nhắc tới sự ra đời của những khuynh hướng chính trị mới mẻ kết hợp cả tinh thần yêu nước truyền thống với những học thuyết chính trị hiện đại mà tiêu biểu hơn hết là sự ra đời của Đảng Cộng sản (1930) gắn với tên tuổi của nhà cách mạng Hồ Chí Minh. Rồi chúng ta phải kể đến 2 cuộc kháng chiến thần thánh chống thực dân Pháp làm nên Điện Biên Phủ lẫy lừng (1954) và chống Mỹ cứu nước làm nên Chiến dịch Hồ Chí Minh lịch sử (1975) giải phóng miền Nam và thống nhất đất nước. Gần nhất là thành tựu của 2 thập kỷ đổi mới nối thế kỷ 20 với thế kỷ và thiên niên kỷ chúng ta đang sống và đang tiếp bước v.v...

2. Nhưng có một sự kiện diễn ra vào thời gian gần như chia đôi thế kỷ 20, ứng với một bước ngoặt của lịch sử nhân loại ở thế kỷ này. Đó là năm 1945, với thế giới là kết thúc cuộc thế chiến thứ hai và với Việt Nam là giành thắng lợi trong cuộc Cách mạng Tháng Tám.

Với sự kiện này, lịch sử Việt Nam chia thế kỷ 20 thành hai mảng tối và sáng mang dấu ấn như hình tượng mà nhà văn Nguyễn Đình Thi – người đương thời - mô tả trong một câu thơ 6 từ 3 ý liên hoàn “rũ bùn- đứng dậy- sáng lòa”. Vậy mà chỉ trước thời khắc lịch sử ấy, nước Việt Nam bị chia cắt làm ba xứ có chế độ chính trị khác nhau nhưng cùng trong Liên bang Đông Dương, thuộc địa của chủ nghĩa thực dân Pháp.

Cuộc Cách mạng Tháng Tám 1945 là kết quả của truyền thống yêu nước nối tiếp nhau trong phong trào giải phóng dân tộc vận động không lúc nào ngơi nghỉ, trong đó tiếp nhận cả những nhân tố của thời đại mới mà tiêu biểu là dòng chủ lưu do một Đảng Cộng sản lãnh đạo. Mặt khác, thắng lợi của cuộc cách mạng này lại là tiền đề, sức mạnh để dân tộc Việt Nam đánh thắng 2 đế quốc to, tạo đà cho công cuộc đổi mới và hội nhập ở những thập kỷ cuối cùng của thế kỷ 20.

Nếu đặt thế kỷ 20 trong thiên niên kỷ thứ hai gắn liền với nền tự chủ của dân tộc ta thì cuộc Cách mạng Tháng Tám 1945 còn đáng để chúng ta làm một so sánh lịch sử. Trong thiên niên kỷ ấy, lần đầu tiên chúng ta bị mất nước và trở thành thuộc địa của ngoại bang vào thế kỷ 15, giặc Minh đánh bại nhà Hồ, áp đặt nền thống trị 20 năm. Cuộc khởi nghĩa Lam Sơn do anh hùng dân tộc Lê Lợi lãnh đạo, sau 10 năm kháng chiến trường kỳ đã giải phóng đất nước, khởi nghiệp triều đại nhà Lê, cũng là mở ra một thời kỳ phục hưng của quốc gia Đại Việt.

Mọi sự so sánh trong lịch sử đều là tương đối, nhưng không thể không nhận thấy rằng, thế kỷ 20 là thế kỷ dân tộc Việt Nam phải đương đầu với một thử thách dữ dội nhất.

Cách mạng Tháng Tám 1945, lật đổ ách thống trị đã kéo dài 80 năm để lập nên quốc gia độc lập tự chủ với nền thống nhất và toàn vẹn lãnh thổ trên nền tảng một chế độ chính trị dân chủ-cộng hòa hiện đại và tiến bộ, xứng đáng được coi là đã đúáng vào thời điểm kết thúc một thiên niên kỷ anh hùng và tự chủ. Người có công khai mở nền trung hưng ấy là Chủ tịch Hồ Chí Minh.

3. Vậy dấu tích của cuộc cách mạng đó cho đến hôm nay, khi chúng ta kỷ niệm 60 năm, còn lại được gì?

Sau 60 năm, những công trình nghiên cứu mới chỉ phản ánh một phần rất nhỏ so với hiện thực phong phú và rộng lớn của cuộc cách mạng. Không ít nhân vật quan trọng một thời gian dài bị chìm trong quên lãng. Các cuốn sách viết về cuộc cách mạng này chưa xứng tầm cả về nội dung và quy mô, đặt bên cạnh những cuốn sách của P. Devillers (Pháp), của David Marr (Úc gốc Mỹ), của S. Tonnesson (Na Uy) hay cuốn mang tính hồi ức Tại sao Việt Nam của A. Patti (Mỹ)... đáng để chúng ta suy nghĩ. Mảng hồi ức gắn với việc bảo tồn ký ức cho ta những cuốn sách có giá trị hơn, gắn với các sự kiện và nhân vật quan trọng, đặc biệt là phải kể tới những hồi ức của Đại tướng Võ Nguyên Giáp hay tập hợp những hồi ký của nhiều nhân vật quan trọng của cách mạng.

Còn về những tư liệu hình ảnh thì ngoài bộ phim “vô giá” quay trực tiếp Ngày Lễ Độc lập 2-9-1945 tại Quảng trường Ba Đình, hầu như không có thước phim nào khác... Có thể nói cái gia sản lịch sử thành văn hay thành hình vẫn chưa thực sự để thế hệ nhân chứng cuối cùng yên tâm và thế hệ trẻ sẽ rất khó khăn để trở về với những đề tài quá khứ và thấy hết được tầm vóc cuộc cách mạng đã làm thay đổi số phận dân tộc.

4. Vậy thì tại sao thế hệ chúng ta không tính đến việc làm một tượng đài thực sự bằng những chất liệu vĩnh cửu để ghi nhận sự kiện mở ra một nền trung hưng thứ ba của dân tộc, để nhắc nhở mọi thế hệ về sự kiện Cách mạng Tháng Tám 1945.

Một thủ đô Washington (Mỹ) tự hào có tháp đài Độc Lập lừng lững trên trục hoàng đạo của trung tâm thành phố. Một đài Độc Lập không kém phần hoành tráng ở thủ đô Jakarta của Indonesia giành độc lập cùng thời với VN. Ở thủ đô của các quốc gia láng giềng cùng chung cảnh ngộ thuộc địa với ta cũng có những kiến trúc ghi nhận nền độc lập của mình... Còn ở nước ta, cho đến nay, 60 năm sau cuộc Cách mạng Tháng Tám 1945, chúng ta chưa có một biểu tượng nào xứng đáng với tầm vóc của sự kiện tiêu biểu nhất của thế kỷ 20. Vậy thì phải chăng đã thích hợp để chúng ta bàn tới việc xây dựng một tượng đài độc lập vào thời điểm này.