Nghệ sĩ xe thổ mộ

Người đặt tên cho người xà ích chạy xe ngựa trên đường Hội An - Cửa Ðại là "nghệ sĩ thổ mộ" vào thời xa xưa ấy là nhà văn Nguyễn Tuân. Còn thi sĩ Lưu Trọng Lư, trong một lần ngồi xe ngựa từ Cửa Ðại về Hội An, đã mô tả người chạy xe thổ mộ như thế này: "Anh tắc tắc cái lưỡi và quất một đường roi rất tài hoa…như anh muốn đưa xe vào một cơn bão vậy" (1).

 

Mẹ tôi thì không có được cái nhãn quan như các văn nghệ sĩ tài hoa ấy. Suốt một đời mẹ tần tảo đường xa, quang gánh trĩu nặng trên vai chạy chợ mưu sinh từng ngày. Có lẽ vì thế, mẹ nhìn ông già chạy xe thổ mộ Hội An cũng lấm lem cuộc đời lam lũ từng ngày như mẹ.

 

Thời xưa, trên con đường đất đá gồ ghề từ Hội An xuôi Cửa Ðại, phương tiện đi lại hằng ngày là những chuyến xe ngựa. Mà cũng chủ yếu là chở người buôn bán mắm muối và cá tươi, chứ chả mấy ai nhàn nhã rong chơi kiểu như các cụ Nguyễn Tuân hay Lưu Trọng Lư trên những chuyến xe thổ mộ lúc nào cũng nặng mùi vị cá biển ấy. Thi sĩ Lưu Trọng Lư khi gặp lại người xà ích quen biết, đã ghi trong hồi ký thế này: "Sao trên xe anh, giữa những chị buôn cá, lại có tôi, một nhà thơ mà anh cũng biết" (2). Sở dĩ tôi dông dài như thế là vì mấy chị buôn cá buôn mắm cùng ngồi chung xe ngựa với nhà văn nghệ sĩ nức tiếng kia. Tôi đoán chắc rằng nếu không có mẹ tôi lam lũ trong đám người đó thì chí ít họ cũng là những người bạn tảo tần đường Cửa Ðại - Hội An như mẹ tôi thời ấy.

 

Nhắc chuyện người buôn mắm muối, tôi lại nhớ đến mắm cái Hội An. Ngày xưa và cho đến cả bây giờ, món mắm cái Hội An là món quốc hồn quốc túy của người dân xứ Quảng. Có thể nói, trong từng bữa cơm của mọi nhà đều không thể thiếu cái đĩa mắm cái, nhất là các nhà ở miền quê. Mà mắm cái thì nhiều loại: mắm cá trích, mắm cá ve, mắm cá nục… Ở Hội An thì độc đáo nhất là mắm cá cơm. Cá cơm thì biển nào cũng có nhưng phải là cá cơm biển Hội An muối mắm mới là loại mắm hảo hạng. Người ta cũng có thể nhìn cách mua mắm cái của từng nhà để đoán định mức sống của họ. Nhà giàu có thì mua mắm thùng, mắm hũ để ăn quanh năm. Nhà nghèo khó thì mua mắm từng lon, từng chén, thậm chí mua từng đùm nhỏ đựng trong túm lá chuối dùng từng bữa. Thịt bò thui nổi tiếng ở Cầu Mống hay bánh tráng thịt heo mà chấm vào mắm cá cơm Hội An thì vua ẩm thực cũng phải ngả mũ chào!

 

Vào những dịp Tết, nhu cầu mắm muối đương nhiên tăng lên gấp bội, vì thế những chuyến xe thổ mộ vận chuyển cá mắm trên đường Cửa Ðại phải chạy thâu đêm suốt sáng cho kịp về chợ Hội An, để từ đó, thuyền bè, xe đạp, cả gánh chạy bộ tỏa đi khắp các chợ vùng quê bán cho người ta kịp ăn Tết. Con đường Cửa Ðại - Hội An thời ấy hoang sơ lắm, xe ngựa lóc cóc chạy giữa rừng phi lao ngút ngàn, chốc chốc lại thấy đầm, hồ và những ruộng muối. Lác đác mới xuất hiện một xóm chài dăm ba căn nhà tranh nằm lặng lẽ dưới rặng phi lao. Kể từ buổi làm lễ mãn mùa ra khơi, người ta mới về nhà lo Tết. Con đường Cửa Ðại - Hội An từ lúc đó đêm về củi lửa nấu bánh mới sáng rực trong những cánh rừng phi lao ở hai bên đường. Vào những lúc như thế, ngồi trên xe thổ mộ, mẹ tôi thấy những chú ngựa chạy trên đường có vẻ cũng hớn hở theo người, nhịp chạy hối hả hơn, tiếng lục lạc dường như cũng reo vang hơn!

 

Nhưng tất cả chỉ là… cổ tích mẹ kể, tôi nào có thấy bao giờ. Ngày lên năm lên bảy, vào những dịp đón Xuân về, tôi thường lon ton chạy theo mẹ đi chợ Hội An sắm đồ Tết. Nhưng khi ấy, không còn thấy bóng dáng chiếc xe thổ mộ nào nữa, dường như cả mẹ tôi cũng chẳng còn nhớ nó vắng bóng tự bao giờ. Bây giờ nhớ về xe thổ mộ Hội An là nhớ về một thời ấu thơ đêm đêm nằm nghe mẹ kể "nghệ sĩ thổ mộ" Hội An. giờ họ đâu rồi?